Uppeldi og menntun - 01.01.1992, Qupperneq 299

Uppeldi og menntun 1 (]): 297-313
Sigurjón Mýrdal
Hugmyndir um fagmennsku
íslenskra kennara'
Inngangur
Nú er mér nœsta ógeðfellt að sortera menn einsog vœru þeir spil á hendi, livort heldur
er eftir prófessjónum eða öðrum sjónum. (Broddi Jóhannesson 1978:12)
Kennarar eru helst aldrei nefndir fremur en aðrir sjálfsagðir hlutir í œviminningum
stórhvelanna á hafi sögunnar. Þeir hafa þolað að vinna verk sín í hljóði af meiri
trúnaði við skyldur sínar en hliksýn sögunnar. (Broddi Jóhannesson 1969:290)
Hugmyndir um fagmennsku kennarastéttarinnar hafa verið viðloðandi frá upphafi
skólahalds. Þær eru einn liður í umræðu um hlutverk alþýðuskólans og fagmennsku í
menntamálum, sem aftur má rekja til víðtækari umræðu urn fagstéttir í nútíma
samfélagi. I þessari grein tek ég ekki beina afstöðu til þess hvort kennarar hafi tilheyrt,
tilheyri eða muni tilheyra fagstétt, heldur velti fyrir mér nokkrum hugmyndum þar að
lútandi og reyni að setja þær í félagssögulegt samhengi.
Ég nota fagstétt fyrir enska hugtakið „profession" en fagmennska fyrir
„professionalism“; „professional identity“ kalla ég fagvitund og „professional
knowledge“ fagþekkingu. Hrein merking hugtaka er ekki til. Hugtök eru félagslega
skilyrt túlkun sögulegra aðstæðna. Ég held því fram að hugtök um fagmennsku séu
„tæki“ í sífelldri baráttu þjóðfélagsafla um hugmyndavef,2 menningarþætti og efnisleg
gæði. Hugmyndir um fagmennsku kennara verður þess vegna að skilja í því samhengi
þar sem þær eru notaðar hverju sinni. Ég fjalla fyrst lauslega um fagmennsku almennt
og fagmennsku í menntamálum sérstaklega, til að skýra hvernig hugtök tengd
fagstéttum og fagmennsku hafa birst og verið notuð við mismunandi aðstæður á
ýmsum tímum. Þá skoða ég hvernig hugmyndir um fagstéttir og fagmennsku hafa
birst í íslenska skólakerfinu, sérstaklega í umræðu urn umbóta- og nýbreytnistörf á
árunum eftir seinni heimstyrjöldina, og hvernig sú umræða tengdist breytingum í
* Grein þessi byggist að mestum hluta á tveimur fyrirlestrum. Annan hélt ég á uppeldis-
málaþingi KÍ á Egilsstöðum í október 1990, hinn á námskeiði fyrir portúgalska
kennara í Lissabon í september 1991.
“ Með hugtakinu hugmyndavef reyni ég m.a. að spanna hugtök eins og tíðaranda og
almannaróm. Hugmyndavefur tengist hugtökunum „ideology“ (Mészáros 1989),
„social epistemology" (Popkewitz 1991), „doxa“ og „habitus" (Bourdieu 1990).
Hugmyndavefur felur í sér þær meginreglur sem stjórna skynjun, túlkun og
samskiptum og tengist því beint og óbeint beitingu valds og þekkingar. Ríkjandi
hugmyndavefur hverju sinni ákvarðar m.a. menningarlega og efnahagslega
aðgreiningu í samfélagi manna.
297
i