Morgunn - 01.06.1981, Blaðsíða 12

10
MORGUNN
Nú skulum við snúa okkur að fornöldinni. Ég hefi lagt
áherzlu á, að skynjun mannsins og túlkun atburða og fyrir-
bæra sé háð hugarheimi hans. Efnishyggjumenn geta ekki
komið yfirnáttúrlegum athurðum fyi'ir í sínu þekkingarkerfi.
En hvernig var hugarheimur fornaldarinnar? (Til að forðast
misskilning, vil ég taka fram, að hér á ég við fornöldina, eins
og hún lýsir sér í menningar- og trúarsögu þeirra þjóða við
Miðjarðarhafið, sem hrundu af stað þeim menningarstraum-
um, sem vér erum í snertingu við enn í dag á Vesturlöndum).
Eitt af grundvallarhugtökum fornaldarinnar var kosmos,
alheimurinn sem reglubundin og lögbundin heild. Um þetta
notar ritningin oftast orðin „himin og jörð.“ Andstæða hinn-
ar lögbundnu heildar var óskapnaðurinn, kaos, glundroðinn,
niðurrifið, hið formlausa. Þessar andstæður birtast meðal ann-
ars í sköpunarsögunni í fyrsta kapítula Mósebókar. Þar er
myrkrið hið skáldlega tákn óskapnaðarins, þess sem ekki
sést og því er í rauninni ekki til. Með Ijósinu er sköpunin
hafin, og með því fá hlutirnir form. Hafið, sem hylur allt í
byrjun, er einnig tákn og ímynd hins óskapaða, en landið rís úr
sænum, heimurinn verður til. Þegar þetta gerist, er Guð að
verki. Hann er einn, og tilveran er því undir einu valdi og
einni stjórn. Þessi hugsun kemur víða fram í Gamla testa-
mentinu og kristnir menn tóku hana að erfðum. I 104. sálmi
Davíðs er dásamleg lýsing á því, livemig stjórn Guðs myndar
samhengið og regluna í allri tilverunni.
En hvernig var þá hinn skapaði heimur í vitund fólksins?
Hann var fyrst og fremst himinn og jörð og undirheimar.
Þriggja hæða hús með fjölda herbergja. Jörðin var flöt í þá
daga, en festingin var þakið yfir jörðinni og myndaði gólfin
í himninum. Undir jörðinni var staður hinna dánu, dauða-
rikið. Það mun hafa verið sameiginleg hugsun alls almenn-
ings, að þeir, sem dæju, væru ennþá til í vissum skilningi,
en þó ekki lifandi á þann hátt, sem menn lifðu i jarðheimi.
Til eru að minnsta kosti tvö stig í þróun slíkrar trúar. Fyrst
eru það bæði góðir menn og vondir, sem gista undirheima,
en siðar fara hinir réttlátu að hljóta stað í einhverjum himn-