Saga - 1993, Blaðsíða 58

56
GUÐLAUGUR R. GUÐMUNDSSON
Hver skóli haföi sínar skólareglur en reglunum var misjafnlega
framfylgt og gat það farið eftir myndugleika skólameistara og heyr-
ara. I grein, sem Jón Þorkelsson ritaði í júlímánuði 1733 um endur-
bætur í skólamálum landsins, segir hann m. a.: „Á að refsa nemend-
um, sem eldri eru en 16 ára og jafnvel eldri en 20 ára, með hrísvönd-
um, bareflum (færter), auðmýkingu og innilokun? "48 Af þessum um-
mælum Jóns má ráða að allar þessar refsiaðferðir hafa verið tíðkaðar í
latínuskólunum á íslandi. Hér kveður sér hljóðs maður nýrra tíma. Á
18. öld fer að votta fyrir meiri mannúð í kjölfar upplýsingar. Boðberar
heittrúarstefnunnar áttu mikinn þátt í breyttri lífssýn. Menn á borð
við Jón Þorkelsson og Ludvig Harboe gerðu sér fullkomlega ljóst að
það væri hin mesta fjarstæða að refsa stálpuðum skólapiltum eins og
smábörnum fyrir óverulegar yfirsjónir í skólanum. Hýðingar voru al-
gengar í þjóðfélaginu fyrir alvarleg brot en nótur þær, sem lagðar voru
til grundvallar hýðingum í skólunum, voru oftastnær léttar á metun-
um eins og ég hef þegar sýnt fram á.
Eftirlitsnemakerfið
Á 16. öld varð smám saman ríkjandi í latínuskólum Evrópu það kerfi
eða sú skipan að eldri nemendur voru valdir af yfirmönnum skól-
anna til eftirlits hinum yngri og til að aðstoða kennarana. Pilturinn,
sem átti að gæta bróður síns, gekk undir ýmsum nöfnum í skólunum.
í Skálholtsskóla og Hólaskóla sem og í Danmörku var hann nefndur
notarius, en oft var hann í skólum nefndur monitor. Orðið er einnig
notað um kerfið eða aðferðina við að hafa hömlur á hegðun hinna
óreyndu í skólanum. Sérstaklega átti þetta við um nýsveina. Við nafn
þess pilts, sem kom nýr í skólann, var skráð novus. Nýsveinar fengu
sér oft verndarmann (tutor eða patronum) eins og ég hef áður minnst
á. Á skólamáli kenndi verndarmaðurinn nýsveininum mores.
Eins og ég hef þegar nefnt voru notarii nefndir saman nóta skólans.
Þeir nutu forréttinda og voru exleges, að mestu óháðir refsireglum.
Efstur þeirra var notarius scholae. Staða hans var ekki ósvipuð þeirri
sem flestir þekkja sem gengið hafa í Menntaskólann í Reykjavík en
48 Jón Þorkelsson 1910, II, 57