Ný saga - 01.01.1989, Side 26

Guðmundur J. Guðmundsson
gerðu gangskör að þvi að út-
rýma svo alvarlegum brotum á
reglum kirkjunnar. Árið 1237
bannaði Gregoríus IX páfi
prestum í Noregi að kvongast
og skipaði erkibiskupi að út-
rýma slíkum ósiðum. Fyrirmæli
svipaðs eðlis hljóta einnig að
hafa verið send til íslands. En
klerkar voru að sjálfsögðu ekki
tilbúnir til að segja skilið við
konur sínar og vitnuðu þeir til
bréfs frá Nikulási Breakspear
kardinála af Albano sem varð
siðar Hadrianus IV. páfi. Hann
hafði dvalist í Noregi árið 1152 í
því skyni að koma skikk á mál-
efni kirkjunnar þar í landi. Hon-
um gekk vonum framar að
koma sínum málum fram og
varð ferð hans mjög fræg. Þó
treysti hann sér ekki til að
leggja til atlögu við þann sið
norrænna klerka að ganga í
hjónaband. Hann lét sér þess í
stað nægja að hvetja þá til einlíf-
is en krafðist þess aftur á móti
að kórsbræður lifðu einlífi.
Ekki er ljóst hvað stóð nákvæm-
lega í bréfi kardinálans en
klerkar hafa túlkað það þannig
að þeir mættu ganga í hjóna-
band.17
íslensku biskuparnir Hein-
rekur og Brandur bönnuðu
klerkum að ganga í hjónaband,
en það var ekki fyrr en eítir lát
Brands biskups árið 1264, þeg-
ar grjótpállinn Árni Þorláksson
varð umsjónarmaður Hólastóls,
að reynt var að framfylgja þessu
banni af fullri hörku. Prófmál í
þessu efni var þegar djákni
nokkur Oddi að nafni fékk
konu sem hét Ólöf Broddadótt-
ir. Gizur jarl hafði afskipti af því
máli og héldu þau brúðkaup
sitt. Þá tók Árni sig til, bann-
færði Odda og alla brúðkaups-
gesti og lét síðan loka kirkjunni
að Stað á Reyninesi þar sem
Gizur bjó. ÞeirÁrni héldu síðan
fund með sér um málið og bar
Gizur fyrir sig fornan landsrétt
og hefð en Árni benti á boðskap
páfa.18 Þessurn deilum lauk svo
að Árni hafði sitt fram. Þá ný-
lega hafði Alexander páfi II.
sent erkibiskupnum í Niðarósi
bréf þar sem honum var skipað
að gæta þess að klerkar héldu
ekki frillur. Ekki er ótrúlegt að
aðgerðirÁrna standi í sambandi
við þetta bréf.19 Nokkru síðar
neyddi Árni biskup Egil sub-
djákna Sólmundarson til að
skilja við konu sína og gifti hana
öðrum. Þá kom upp sú staða
sem átti eftir að einkenna sam-
skipti klerka við hitt kynið allt
fram til siðbreytingar. Egill tók
sér frillu í staðinn, Þórunni
nokkra Valgarðsdóttur.20 Eftir
þetta verða fordæmingar bisk-
upa á frillulifnaði og frilluhaldi
presta einn af rauðu þráðunum
í skipunum íslenskra biskupa. í
skriftaboðum biskupa frá árun-
um 1269 og 1276-1341, sem að
mörgu leyti voru sniðin eftir
Þorláksskriftum, eru nýmæli
sem beinast gegn hórdóms-
brotum klerka. Einnig fylgdu
ýmsir formálar, meðal annars
einn til að leysa með presta sem
framið höfðu frillulífsbrot og
annar fyrir konur sem fallið
höfðu með prestum.21
Ljóst er þó af flestum heim-
ildum að erfiðlega hefur geng-
ið að uppræta þessa aldagömlu
siði og árið 1280 segir Árni
biskup Þorláksson í skipan
sinni um frillur presta: ,Annar
hlutur er sá er hann vill enn
lýsa láta að prestar geymi þess
að enginn þeirra hafi þá konu
innan þinga og sinna kirkju-
sókna sem hann hefur börn við
átt eða hann hefur ófrægð af að
hún sé hans frilla."22 Þetta stef
er endurtekið með misjafnlega
hörðum orðum í skipan Eilífs
erkibiskups hinni fyrstu frá
1320, í fyrstu skipan Páls erki-
biskups frá 1334 og skipan Jóns
biskups Sigurðssonar frá 1345.
Ennfremur þótti Girði biskup
þörf á að endurnýja þetta bann
árið 1354 og sama var uppi á
teningnum í skipan Vilchins
Skálholtsbiskups frá 1396.23 Frá
árinu 1430 er til eiður sem
prestsefni sóru er þau tóku
vígslu. Þar er einnig hnykkt á
þessu því prestsefnið lofar „með
guðs hjálp hreinlega lifa og enga
frillu á kirkjunnar góssi halda."24
Þann 1. júlí árið 1550 lét Jón
biskup Arason samþykkja á Al-
þingi refsingar gegn þeim
prestum sem héldu frillur. Þar
segir að þeir prestar sem í fyrsta
skipti verði uppvísir að frillu-
lifnaði skuli settir af í þrjá mán-
uði, í annað skiptið í sex mán-
uði og í tólf mánuði hið þriðja
sinn.25 Mikið má vera ef ein-
hver hefur ekki tautað „maður
líttu þér nær,“ meðan þessi pist-
ill var lesinn upp. Það var alls
ekki að ástæðulausu sem kirkju-
höfðingjar tönnluðust sí og æ á
þessu sama stefi. Heimildir sýna
okkur svo ekki verður um villst
að stór hluti presta hélt frillur
eftir að þeim var bannað að
ganga í hjónaband og höfðu
samviskusamir kirkjuhöfðingjar
af því miklar áhyggjur. í Laur-
entíusar sögu segir: „Mikið
vandlæti hafði herra Laurentíus
um framferði lærðra manna.
svo og um lifnað þeirra, þar
mest sem honum þótt úr hófi
ganga, svo og þá ntenn sem
með meinum voru saman,
hvort sem var í hórdómum eða
frændsemisspellum.“ 26 En þrátt
fyrir áhyggjur og hótanir verður
ekki vart við neinar aðgerðir af
hálfú yfirvalda og létu biskupar
presta í friði með frillur sínar.
KAUPMÁLAR
PRESTA OG SAMBÝL-
ISKVENNA ÞEIRRA
Fyrir því finnast heimildir að
þegar konur tóku upp sambýli
við presta þá hafi verið gerður
kaupmáli milli þeirra. í ættar-
tölubók síra Þórðar Þórðarson-
ar í Hvammi frá 18. öld segir að
Þorbjörg Þorsteinsdóttir og síra
Guðbjartur flóki Ásgrímsson
hafi gert kaupmála sín á milli
árið 1383.27 Þegar prestur og
frilla hans slitu samvistum fór sá
skilnaður einnig mjög formlega
fram, sér í lagi ef miklar eignir
voru í spilinu. Frá árinu 1402 er
til bréf um reikningsskap þeirra
Þórðar prests Þórðarsonar og
Valdísar Helgadóttir og verður
Ekki er Ijóst hvað stóð
nákvæmtega í bréfi
kardináians en klerkar
hafa túlkað það
þannig að þeir mættu
ganga í hjónaband.
Mikið má vera ef
einhver hefur ekki
tautað „maður líttu
þér nær, “ meðan
þessi pistill var lesinn
upp.
24