Ný saga - 01.01.1989, Page 40

Már Jónsson
verið beitt og konan flutt til
refsivistar, en getur ekki ann-
arra heimilda en alþingisdóms-
ins.19 Reyndar tilfærir hann ekk-
ert óyggjandi dæmi um að bréf-
inu hafi verið beitt og eins víst
er að það hafi aldrei verið gert.
Þó segir Björn á Skarðsá að árið
1636 hafi kona verið flutt utan,
en ekki er öruggt að mark sé á
því takandi. Refsivist var ný-
lunda á þessum árum og aug-
ljóst er af dómum næstu ár og
áratugi að yfirvöldum leist ekk-
ert á að leggja í þann kostnað
og fyrirhöfn sem því fylgdi að
koma konum í skip og flytja
þær yfir hafið. Þannig bar Gísli
biskup Oddsson það undir
starfsbróður sinn Þorlák Skúla-
son vorið 1634 hvað hægt væri
að gera við konur sem „lýsa
öngvan föður að börnum sín-
um eða finna ekki þann rétta...
Kannski höfuðsmaður og kaup-
menn vilji ekki taka þær út
nema fyrir peninga, þó yflr-
valdsins bréf hljóði þar uppá.
En hver vill Ieggja út peninga
fyrir þær?“ Þremur árum áður
vissi Gísli ekki til þess að nokk-
ur kona hefði verið færð til
Danmerkur.20
Úrlausn konungs var ekki
fysilegur kostur í fátæku landi.
Vikið var að prinsins bréfi
nokkrum sinnum á alþingi síð-
ar á öldinni, en aldrei tekið af
skarið og skipað að kona skyldi
send úr landi. Á alþingi 1659
var sýslumönnum gert að hýða
tvær konur á hverju ári „til þess
þær komast fram í Danmörk."
Maðurinn sem önnur hafði lýst
föður fannst hvergi, en hin
kenndi tveimur körlum barnið
og báðir synjuðu með eiði. Ára-
tug síðar þótti fara best á því að
senda tvær konur til Bessastaða
fyrir samskonar sakir en láta
höfúðsmann um framhaldið.21
Ef að líkum lætur hafa þær
aldrei verið fluttar úr landi, ekki
frekar en aðrar konur sem
prinsins bréf þótti ná yfir, þó
ekki sé hægt að sanna það.
Heimildir eru engar til og höf-
undar annála röktu ekki við-
burði í lífi fátækra kvenna nema
þær fremdu ódæði sem kostaði
þær lífið.
MARGBROTINN
VANDI
í sakeyrisreikninum frá fyrri
hluta 17. aldar eru tvö dæmi urn
konur sem ekki vildu feðra
börn sín. Guðrún Sigurðardótt-
ir var rekin frá Austurlandi og
sektuð um þrjár merkur árið
1607. Fimmtán árum síðar var
Þuríður Þórðardóttir sektuð um
fjóra dali og rekin úr Skaftafells-
sýslu. Þær virðast því hafa kom-
ist upp með að neita. Eins var
Guðríður Jónsdóttir dæmd í
fjórðungsútlegð „innan þriggja
nátta“ að Holti undir Eyjafjöll-
um 17. júní 1611. Þremur árum
áður hafði sýslumaður spurt á
þingi hvort einhver „vissi ekki
eða hefði ekki heyrt hana lýsa
eða rykti á leika hver faðir væri
að hennar barni.“ Því neituðu
allir og enginn vissi neitt.23
Sárafáar konur voru það harð-
snúnar að þær hreinlega neit-
uðu að nefna nöfn. Ein gerðist
reyndar svo djörf árið 1624 að
kenna barn sitt huldumanni.
Björn á Skarðsá segir að hún
hafi komið til alþingis, en ekki
finnast önnur merki þess. Þjóð-
sögur frá 19. öld greina frá við-
líka atburðum, ýmist hurfu kon-
ur til álfa eða urðu þungaðar af
huldumanni.24 Raunsærri kon-
ur hlupu frá vandanum, líkt og
ónafngreind dóttir Odds Gests-
sonar í Miðengi, sem séra Jón
Erlendsson lýsti eftir á fundi
presta að Ólafsvöllum 13. júní
1634. Hún hafði alið barn
þremur árum áður, en „gjörði
ekki grein á faðerni barnsins og
fór so óafleyst úr sókninni (hvar
sem hún er nú niðurkomin)."
Eins fór Guðrún Bjarnadóttir
frá Dalsmynni í Norðurárdal
haustið 1663, án þess að feðra
nýfætt barn sitt. Lýst var eftir
henni þrívegis á alþingi, að
virðist án árangurs: „Meðalkona
að hæð, grannvaxin og grann-
leit, með niðurmjóa höku og
Hún fullyrti að hún
hefði aldrei verið við
karlmann kennd.
Pyntuð til sagna?
nokkuð langleit, fölleit, dökk á
brýr, jörp á hár, um tvítugs ald-
ur eður lítið betur.“25
Aðrar konur lýstu óþekkta
menn feður. Dómsmönnum að
Ingjaldshóli 28. nóvember 1667
þótti það vera „vont málefni"
þegar Þrúður Þorsteinsdóttir
bónda í Keflavík undir Jökli, kom
fyrir rétt. Hún hafði þá eignast
barn og sagðist „getnað fengið
hafa af sér ókunnugum manni við
Höskuldsá um kvöldtíma þegar
hún fór að sækja vatn, og eigi
segist hún vita annað sannara
íyrir Guði í því efni, og sá sami
maður hafi hvorki verið sér
skyldur né mægður eða tengd-
ur að sinni vitund." Ákveðið var
að hýða hana, en stæði hún við
sögu sína að því loknu fengi
hún lýrittareið til að sanna
hana.26 Á alþingi var endrum og
sinnum lýst eftir mönnum sem
konur sögðust hafa hitt og getið
með barn. Oftast urðu þeir at-
burðir á víðavangi. Guðrún
Ingimundardóttir staðhæfði
árið 1685 að þau Jón Snorrason
úr Mýrdal hefðu fundist upp
með Ölfusá og hann hefði verið
hár og grannur. Ekki könnuðust
Mýrdælingar við hann. Sama ár
lýsti Sólveig Styrkársdóttir Jón
Tómasson föður að barni. Hann
hafði sagst vera Húnvetningur
og átti leið suður í Borgarfjörð.
Á alþingi ofbauð mönnum
ábyrgðarleysið og þær voru
báðar dæmdar til sex vandar-
hagga, hvort sem þeim tækist
að sanna sögu sína með eiði
eða ekki, svo hindra mætti
„skaðlegt hneyksli og eftirdæmi
er af því tíðum orðsakast kann
að þær persónur sig til samræð-
is gefa sem hvorugt deili né
þekking á öðru veit.“27
Enn ein undakomuleið gat
verið að lýsa látinn mann föður,
líkt og Guðrún Jónsdóttir á
Snældubeinsstöðum í Reyk-
holtsdal í ágúst 1675. Hún
kenndi „dauðum manni Ólafi
Stefánssyni" son sem hún lét
skíra Ólaf. Þegar Margrét Þórar-
insdóttir vinnukona á Eystri-
Steinsmýri í Meðallandi varð
38