Ný saga - 01.01.1989, Side 46

Már Jónsson
sanna kæmi aldrei í ljós. Eins ef
kona laug upp á mann sem sór
fyrir og hún neitaði að nefna
liinn rétta föður. Gæti kona
hins vegar ekki lýst annan föður
en þann sem unnið hafði eið
fyrir barn hennar, vegna þeirrar
einföldu staðreyndar að hún
sagði sannleikann, var það úr-
ræði eftir að skoða barnið þeg-
ar það var orðið það gamalt að
ætla mátti að það líktist föðurn-
um. Þetta gilti þó einkum þegar
tveir menn komu jafnt til greina.
í apríl 1623 voru Halldór Jónsson
og Hallkell Magnússon þannig
dæmdir að Torfastöðum í Mið-
firði til að annast barn Guðrún-
ar Fúsadóttur í sameiningu „inn
til so lengi að skírlegir dandi-
menn gera grein á hverjum
þessara manna það barn líkist
eftir því gamall Kristinn réttur
hlýðir.“ Guðrún hafði sagt að
báðir „hefðu með sig haft,“
Halldór játað en Hallkell fallið á
eiði. Ákvæðið sem dæmt var
eftir hljóðar þannig: „Nú líkist
barn í þess ætt sem með eiði
synjaði... þá taki hann við barni
sínu og bæti meinsæri sitt, en
j^eim fulla fúlgu sem barn hefur
þar til fætt.“53
Skoðun á barni fór fram að
Holti undir Eyjafjöllum 3- maí
1608. Margrét Guðmundsdóttir
treysti sér þá ekki lengur til að
veita átta ára dóttur sinni Krist-
björgu framfæri. Þegar barnið
fæddist var Margrét gift manni
sem nú var látinn, en föður lýsti
hún Jón Árnason. Hann játaði
verknaðinn en sór fyrir faðern-
ið. Að Holti voru „skilvísir
menn“ sammála um að Krist-
björg væri mun líkari yfirlitum í
ætt Jóns en Ásmundar. Hún
dæmdist því á framfæri Jóns.
Dómsmenn vitnuðu til Kristni-
réttar og útskýrðu regluna
nánar: „þá halda gamlir og nýir
dómar og nú allstaðar um land-
ið fyrir Iög gengið að þar sem
slíkur efi er á og tvídrægni um
faðerni barna og tveir menn
eður fleiri eru til orðaðir að
þeir skuli barnið báðir eður all-
ir jafnt annast til framfæris sem
réttir feður þar til það er 7
vetra. En síðan skuli sá viðtaka
og faðir þessa barns haldinn
vera og framfæri veita í hvors
þeirra ætt það barn mest líkist
þá það er 7 vetra gamalt."54 Eftir
þessu var farið út öldina. Á al-
þingi 1690 leitaði sýslumaður
Strandasýslu til Þórðar biskups
„um skoðun á ófeðruðu barni
er nú tjáist 7 vetra.“ Biskup sam-
þykkti „að við þá barnsskoðun
séu viðstaddir tveir heiðurlegir
kennimenn, hverjir ásamt öðr-
um þar til kvöddum sína mein-
ing í ljósi láti í hvora ætt það
barn líkara sýnist." Þremur
árum síðarvoru Hallur Jónsson
og Markús Guðlaugsson dæmd-
ir til að annast barn Gróu Jóns-
dóttur til jafns við hana þangað
til það yrði sjö vetra. Þá átti að
athuga hvorum þeirra það
líktist.55
Þegar ekkert var að gert fjör-
uðu málin út. Vegna heimilda-
fæðar verður ekkert vitað um
afdrif þessa fólks og þessara
barna. Yfirvöld höfðu ekki bol-
magn til að fylgja hverju einasta
máli eftir og þegar þau hætta að
skipta sér af missum við sjónar
á þessu fólki. Þó er víst að afl-
mörg börn urðu aldrei feðruð.
Það varð reyndar sautján ára
stúlku, Guðrúnu Eyjólfsdóttur,
til lífs árið 1624. Hún eignaðist
barn með kvæntum og hálfsex-
tugum manni, Hólmfasti, sem
sagður var móðurbróðir
hennar, „laungetinn, ósvarinn
og óviðgenginn.“ Dómsmenn
að Gröf í Ytra-Hreppi vissu „að
saga sumra kvenna um þvílík
efni hefur misjafnt reynst sönn“
og á alþingi var dæmt að Guð-
rún væri aðeins sek um einfalt
hórdómsbrot vegna þess að
ætíð hefðu leikið „mjög frek-
leg“ tvímæli um faðerni
Hólmfasts.56 En ófrágengin
feðrun gat líka haft óþægilegar
afleiðingar. Þegar Brynjólfur
biskup var á ferð um Vestfirði í
byrjun september 1647 boðaði
hann presta til fundar við sig í
Otradal. Meðal málefna var að
segja til um „þau börn sem
lausakonur so ala að ei geta
grein gjört á vissu faðerni."
Opinber aflausn fór
fram að söfnuði
áheyrandi og þótti
mikil niðurlæging.
Barnið var skoðað
þegar það var orðið
það gamalt að ætla
mátti að það líktist
föðurnum.
Kennimönnum sýndist rétt „að
börnin tengist ekki til ektaskap-
ar í hvorugs þess manns ætt
sem kennt var, sökum vareygð-
ar við óvissa blóðskömm á báð-
ar síður í öllum þeim liðum
sem fyrirboðnir eru.“ Einnig
var ákveðið að þessum mögu-
lega skyldleika skyldi „lýst í
þeirri sókn sem þau uppalast
og staðfestast, einu sinni á tólf
mánuðum frá því börnin eru
tólf vetra fram til þess þau
giftast." Ekkert dæmi hef ég
fúndið um að þessu hafi verið
framfylgt, en í ársbyrjun 1634
spurði séra Jón Sigurðsson í
Fljótshlíð Gísla biskup Oddsson
að því „hvort sú persóna má
gefast í hjónaband sem enginn
veit sannan föður að.“ Gísli
svaraði játandi og vísaði til orða
Páls postula: „betra er að giftast
en brenna.“ Síðan spurði hann
og svaraði sjálfur af nokkrunt
ákafa-. „var sá eiður dæmdur?
eða löglega tekinn? Var móðirin
eftir það rélega rannsökuð
bæði af veraldlegum og andleg-
um? eða hefúr hún staðið nokk-
urt straff? eða á saklaust barnið
þess að gjalda? Gömul regla er
almennileg: De occultis non
judicat ecclesia, það er kristileg
kirkja plagar ekki að dæma
opinberlega um leynda hluti."57
Þegar hafðar eru í huga þrá-
látar áminningar presta og það
að konur voru settar út af sakra-
menti fyrir að vilja ekki eða geta
ekki feðrað börn sín verður
ekki séð að kirkjunnar menn á
17. öld hafi virt þessa reglu
nema að takmörkuðu leyti.
Hundrað árum eftir svar Gísla
var hins vegar slakað á klónum,
þannig að eftir það þurftu kon-
ur ekki að hafa mikið fyrir því
vildu þær komast hjá því að
feðra börn. Mildari afstaða er
að öllum líkindunt afleiðing
þeirrar breytingar sem varð á
eiðum karla árið 1718 og áður
er getið. Konum sem ekki gátu
feðrað börn sín hefur fjölgað
þegar karlar gátu fyrirhafnar-
laust synjað með eineiði. Ein
þeirra kvenna var Sesselja Lofts-
dóttir úr Strandasýslu. Hún
44