Ný saga - 01.01.1989, Qupperneq 68

Matthew James Driscoll
EFNI OG UPPRUNI
SKIKEJUSÖGUNNAR
Skikkjurímur eru ortar upp
úr Möttuls sögu, en hún er þýð-
ing á frönsku kvæði frá tólftu
öld sem nefnist Le mantel
mautaillié („Hin illa-passandi
skikkja"), en er lika þekkt undir
nafninu Lai du cort mantel
(„Kvæðið um skikkjuna stuttu").
Söguþráðurinn er á þessa leið:
í upphafi er sagt frá þeirri
sérvisku Artús að vilja aldrei
setjast að mat fyrr en hann hef-
ur heyrt eitthvert ævintýri.
Um hvítasunnu (á „Pikkis-
dögum“) er ákveðið að halda
veislu, en þegar gestina fer að
svengja segir Artús að þar sem
hann hafi enn ekki heyrt neitt
ævintýri geti ekkert orðið af
borðhaldinu.
Skyndilega ríður sveinn út úr
skóginum og vill hitta Artús.
Hann segist vera sendur af
konu einni sem vilji að Artús
geri sér greiða. Sveinninn segir
ennfremur að Artús verði að
játa því áður en hann veit hver
bónin er.
Artús samþykkir og sveinn-
inn dregur fram skikkju. Hann
vill nú að konur og meyjar við
hirðina klæðist skikkjunni og
muni hún verða eign þeirrar
sem hún fer best. En hann bætir
svo við að skikkjan sé þeirrar
náttúru að hún sýni hvort konur
hafi verið mönnum sínum
ótrúar með því að lyftast upp á
ýmsan hátt allt eftir því hvernig
konurnar hafa haldið fram hjá
mönnum sínum.
Sent er eftir konunum og
drottningin látin máta fyrst.
Skikkjan reynist henni heldur
stutt og drottningin roðnar og
blánar í framan, en þá er komið
að hinum konunum.
Þær máta skikkjuna hver af
annarri með sama árangri.
Þegar allar hirðkonurnar hafa
reynst ótrúar og sveinninn
kveðst verða að hafa skikkjuna á
brott með sér finnst loks kona
sem ekkert hafði vitað af því
sem fram fór. Bóndi hennar
biður hana fyrir ástar sakir að
máta ekki skikkjuna, en hún
verður samt að prófa og fær þá
leyfi mannsins til þess. Það
skiptir engum togum, skikkjan
er eins og sniðin á hana, en hin-
ar konurnar roðna af skömm.
Heiður Artús er nú tryggður
og skikkjan verður eftir við hirð
hans. Sveinninn hverfur á brott
og hirðmennirnir eru reynsl-
unni ríkari.
Eldri gerð þeirrar sögu sem
hér um ræðir er þekkt frá tólftu
öld, en þar er drykkjarhorn i
hlutverki skikkjunnar. Kvæðið
heitir Lai du cor („Kvæðið um
hornið") og er eftir Robert
Biket.6 Um hann er annars ekk-
ert vitað, en af málfarinu að
dæma hefur hann verið Norm-
ani, þ.e. frönskumælandi Eng-
lendingur. í kvæðinu reyna
hirðmennirnir að súpa af horn-
inu. Ef konur þeirra hafa verið
ótrúar hellist vínið niður og
þeim tekst ekki að bergja á.
Artús, sem er fyrstur til að
reyna, vöknar frá hvirfli til ilja.
Þótt hann bregðist í fyrstu reið-
ur við, endurheimtir hann gleði
sína þegar í ljós kemur að
mönnum hans farnast síst
betur, nema Garadue nokkrum.
Hin trúfasta eiginkona er ekki
nafngreind í kvæðinu Lai du
cor, en í velskum textum frá
síðmiðöldum er getið um Teg-
au eurvron (,,gull-bringu“) sem
er sögð eiga skikkju þeirrar
náttúru að hún fer vel skírlífri
konu, en hrekkur saman þegar
óskírlífar konur reyna að klæð-
ast henni. Eiginmaður Tegau er
nefndur Caradawc vreichvras
(„hinn armsterki") og er hann
greinilega sá sami og nefndur
er í kvæði Bikets. Velskar heim-
ildir um Artús kóng og hetjur
hans hafa að geyma margar til-
vísanir til Tegau og skikkjunnar
og bendir það til þess að sagan
um trúfesti hennar hafi verið
vel þekkt í Wales á fimmtándu
og sextándu öld.7 Þó hafa verið
færð rök fyrir því að arfsögnin
um konu Caradawcs eigi rætur
að rekja allt aftur á þrettándu
öld.8 Hinn velski uppruni
skikkjusögunnar hefur síðan
ekki verið dreginn í efa, en í
raun er enginn bein sönnun
íyrir því að velsku sagnirnar séu
eldri en franska kvæðið. Mari-
anne Kalinke hefur bent á þetta
í formála að útgáfú sinni á Mött-
uls sögu.9 Þar vitnar hún í ó-
prentað rit eftir Renée Kahane,
en þar er fjallað um frásögn úr
Patria Konstantinoupoleos, sem
er safn býsanskra frásagna,
sumra hverra frá fimmtu öld, en
í núverandi mynd frá þeirri ell-
eftu. Margt er líkt með þeirri
frásögn og þeim sem hér um
ræðir, en hún er þó nokkrum
öldum eldri. Bendir þetta til
þess að sagan gæti upprunalega
átt rætur að rekja til Austur-
landa nær. Marianne Kalinke er
þeirrar skoðunar að það sé
a.m.k. ekki óhugsandi að Le
mantel mautaillié sé af býs-
önskum frekar en velskum upp-
runa. Höfundur Le mantel
mautaillié gæti hafa þekkt bæði
býsönsku frásögnina og kvæði
Bikets og brætt sögurnar
saman.
Bæði Lai du cor og Le mantel
mautaillié eru stutt söguljóð af
þeirri gerð sem á frönsku nefn-
ist lai (í ft. lais). Heitið lai er lík-
lega af keltneskum uppruna og
kvæðin, líkt og Artús-efnið, ger-
ast nær undantekningalaust í
keltnesku umhverfi en endur-
spegla um leið riddarahugsjón
samtímans.10 Flest kvæði af
þessu tagi eru stílfræðilega og
hugmyndafræðilega af sama
toga og riddarakvæðin (romans
courtois) og mynda saman eina
hefð, en þó sveigjast sum þeirra
- og þeirra á meðal kvæðin um
hornið og skikkjuna - í átt til
annarrar bókmenntagreinar
sem ekki var síður vinsæl í
Frakklandi og víðar í Evrópu á
miðöldum: fabliaux.
Raunar eru mörkin milli fa-
bliau og lai mjög óljós. Eins og
lais eru fabliaux (í et. fabliau,
heitið er dregið af latínufabula
plús smækkunarending, og
merkir þá „lítil saga“) frásagnar-
kvæði, oftast stutt - tvö til þrjú
hundruð ljóðlínur. Erfitt hefur
reynst að skilgreina þau ná-
Framhjáhald og
ofbeldi aðaluppistaðan
í hæverskri ást og
riddaramennsku.