Hugur - 01.06.2009, Page 102

100
Henry Alexander Henrysson
áhuga á Jóni Eiríkssyni myndi að öllum líkindum leita íyrst til, hefur hún mikið
til gleymst.27
Sú hefð sem Jón tilheyrði á sér í raun ákveðið upphaf í hræringum í byrjun
sautjándu aldar þar sem kenningar skólaspekinnar voru færðar í nútímalegri bún-
ing af jesúítum eins og Spánveijanum Francisco Suarez. Fjölmargir fræðimenn í
röðum mótmælenda sáu í verkum hans tækifæri til þess að hverfa aftur til hugtaka
og heimsmyndar skólaspeki eftir umrót siðaskiptanna.28 Einn sh'kur hugsuður var
Hollendingurinn Hugo Grotius.29 Ahrif Suarezar eru svo sem ekki augljós í verk-
um hans; eins og aðrir höfundar mótmælenda var Grotius ekki að benda á kaþ-
ólska hugsuði nema mikið lægi við, en grunnhugmyndin um mögulegar endur-
bætur á kenningum Tómasar kemur skýrt fram. Sérstaklega má greina aukinn
skilning á þeirri þörf að taka tillit til veraldlegs valds í samfélaginu, en jafnframt
skilning á því að það þetta vald þurfi að gagnrýna.
Frumspekin sem liggur til grundvallar þessari þróun hugmynda í upphafi sautj-
ándu aldar er geysilega flókin og ekki mögulegt að fara nákvæmlega í hana hér, en
niðurstaðan í verkum Grotiusar er heimspeki þar sem einstaklingurinn fær aukið
vægi, hið veraldlega vald fær skýrt afmarkað, en að sama skapi ákaflega mikilvægt,
hlutverk þar sem skynsemi mannsins er lögð farsæld hans til grundvallar. Frum-
spekileg áhrif koma fram í því að tilgangshyggja gegnsýrir þá heimsmynd sem
Grotius byggir kenningar sínar á og greinir þær frá kenningum Hobbes. Tómas
af Aquino hafði tekið það upp eftir Aristótelesi að mannleg farsæld sé aðeins
möguleg í samfélagi; sá sannleikur fjalli ekki aðeins um mannlegar þarfir heldur
hreinlega tilgang mannlegs lífs. Grotius tekur við þessari hugmynd um tengsl
náttúruréttar og eðlislægra eiginleika mannsins.
Þýski sljórnspekingurinn Samuel Pufendorf var hinn áhrifamaðurinn í náttúru-
réttarkenningum í norðanverðri Evrópu á sautjándu öld.30 Eftir að hafa setið í
fangelsi í Kaupmannahöfn, af öllum stöðum, og lesið þar Grotius og Hobbes setti
hann fram kenningu sem að mörgu leyti má lesa sem sambland kenninga þeirra.
Frá Grotiusi tók Pufendorf hugmyndir, sem hann taldi nútímalegar, um ríkis-
valdið, þörfina á auknu vægi veraldlegs valds og réttindi einstaklinga, en frá
Hobbes tók hann þá gagnrýni að ný heimsmynd leyfði ekki náttúrulög sem
byggðu á tilgangshyggju. Það sem kom í veg fyrir að hann fylgdi Hobbes full-
komlega að málum var sú skoðun hans að náttúrulegt ástand mannlegra samskipta
væri friðsælt. Þannig byggði hann siðferðið fyrst og fremst á vilja Guðs og náð.
Náttúrurétturinn snertir eingöngu ytra form athafna, helst í þeim skilningi að
samfélagið haldist friðsælt, en ekki möguleika einstaklings eða samfélags til þess
27 Sjá upptalningu í neðanmálsgrein 21, en þar koma fram þau rit sem nemandi myndi væntan-
lega íyrst leita í.
28 Framlag Suarezar var að bræða saman mismunandi kenningar kaþólskra fræðimanna um
frelsi og Guðs náð annars vegar og hluthyggju sem tók upp þætti úr nafn- og vildarhyggju
hins vegar. Hann setti einnig fram hreina stjórnmálaheimspeki um nauðsyn og takmarkanir
veraldlegs valds og félagslega ábyrgð fólks.
29 Helsta verk Grotiusar var De jure belli acpacis sem kom út árið 1625.
30 Helsta vcrk Pufendorfs var Dejure naturae etgentium frá árinu 1672. Pufendorf hafði mikil
tengsl við Norðurlönd og var meðal annars prófessor í náttúrurétti við Háskólann í Lundi.