Hugur - 01.06.2009, Page 110

108
Henry Alexander Henrysson
raunar varin allt fram eftir átjándu öld hafði „þynnst" töluvert út.62 Það var með
öðrum orðum orðið erfitt að greina aðalatriðin frá aukaatriðum og margt af því
sem var ætlað einum höfundi átti í raun frekar heima hjá öðrum. I þessu samhengi
er mikilvægt að gera sér grein fyrir því að um raunverulegan ágreining var að ræða
á sautjándu öld milli Grotiusar annars vegar og Pufendorfs hins vegar.63 Og sá
ágreiningur átti sér víðfeðmar frumspekilegar rætur. Það er því ekki hægt að öðlast
nokkurn skilning á því hvað Jón var að fást við án þess að kafa nákvæmlega ofan
í þessa sögu. En að sama skapi getum við ekki gert ráð fyrir því að Jón hafi séð
söguna sömu augum og við gerum í dag.
Sveinbjörn Rafnsson skrifar um Jón Eiríksson, að margt við hann og ævi hans
geti verið hugstætt þeim sem „hvetja til manndóms".64 Það má vera að ég sé að fara
rangt með hvað Sveinbjörn á við með þessu, en ég vil nefna að mögulega vísar
hann til þess að náttúruréttur sé einmitt hinn eini sanni manndðmur. Ef náttúru-
lögin eru þær leiðir sem mannleg skynsemi sér kristaltært sem leiðina til farsæls
lífs, þá gerir náttúrurétturinn ráð fyrir því að þar með sé kominn siðferðilegur
grundvöllur athafna og ákvarðana; ekki síst í stjórnsýslu og lagasetningu. Með því
að gera ekki ráð fyrir óumdeilanlegum lífsgæðum er hætt við að hlutverk og staða
hvers og eins sem siðferðilegrar veru í mannlegu samfélagi fari á flot. Réttindi og
skyldur án hlutlægs grundvallar geta virkað tilgangslaus. En slíkur manndómur er
ekki þar með endir alls heldur er hann fremur ákveðið upphaf.
Ein gagnrýnin á náttúrurétt er einmitt sú að hann eigi aðeins við það sem er
sjálfsagt.65 Tómas af Aquino bætir ekki úr skák með staðhæfingum eins og þeirri,
að í siðferðilegri breytni eigi „að gera það sem er gott en forðast það sem er illt.“66
Það má vissulega taka undir þessa ábendingu. Líklega eru staðhæfingar um grund-
vallarlífsgæði, eins og þekkingu, oft dáh'tið eins og staðhæfingar um að jörðin sé
undir fótum okkar og himinn fyrir ofan höfuð hvers og eins. En stundum þurfum
við einmitt slíkar staðhæfingar til þess að átta okkur á stöðu okkar. Sérstaklega
kemur sú þörf fram í heimi þar sem öllu virðist steypt á hvolf. Hvernig hefur
maður vegferð ef upphafsstaður er ekki þekktur? En sá sem horfir til manndóms
líkt og Jón Eiríksson horfði til náttúruréttar, þ.e. sem fræðilegrar nálgunar til þess
62 Með hverjum höfundi, Montesquieu, Helvetiusi, Holbach og Burke dró úr vægi náttúru-
réttar. Þeir „félagarnir" Rousseau og Hume sáu svo um að Jeremy Bentham þurfti ekki að
hafa mikið fyrir því að dæma náttúruréttinn vitleysu.
63 Jafn mikilvægt er þó að halda því til haga að báðir héldu þeir fram réttnefndum náttúru-
réttarkenningum. Sá siðferðilegi grunnur sem gerir ákvarðanir skynsamlegar eða óskyn-
samlegar og þar með réttmætar eða óréttmætar getur verið útfærður á mismunandi hátt.
Skynsemishyggjan sér náttúruréttinn í beitingu skynseminnar og eðli mannskepnunnar og
vildarhyggjan sér hann í sjálfljósum, en jafnframt einföldum, sannindum um hvernig vilji
Guðs um friðsælt samfélag kemur fram. Af píetismanum lærði Jón að hamingjan bíði manns
í hreinni trú á handanheim þar sem hrcint hjarta skiptir meira máíi en yfirveguð skynsemi,
en frá wolífismanum frétti hann að farsældin fýlgdi því að leita hins sanna og rétta og að
helstu gæði tengdust mannlegu eðli.
64 Sveinbjörn Rafnsson, „Jón Eiríksson, 1728-1787“, bls. 34.
65 Garðar Gíslason í „Náttúruréttur í nýju ljósi“ ræðir hvers vegna „sjálfsagt“ á betur við en
„augljóst sem þýðing á „per se nota á latínu, sem Tómas notar, og John Finnis yfirfærir á
þau „self-evident lífsgæði sem hann leggur til grundvalíar sinni kenningu um náttúrurétt.
66 Summa Theologia lallae 94,2.