Hugur - 01.06.2009, Side 161

Útdráttur úr Ritgerð um manneðlið
159
hann hr. Locke, Shaftesbury lávarð, dr. Mandeville, hr. Hutcheson og dr. Butler
sem virðast allir, þótt þá greini á í mörgum atriðum, sammála um að byggja hinar
vönduðu rannsóknir sínar á mannlegu eðli að öllu leyti á reynslu.
Auk ánægjunnar að þekkja það sem stendur okkur næst má örugglega staðhæfa
að næstum öll vísindin eru innifalin í vísindunum um mannlegt eðli og eru undir
þeim komin. Eina markmið rökfræði er að útskýra lögmál og aðgerðir rökleiðslu-
hœfileika okkar og eðli hugmynda okkar, siðfræði og gagnrýni gaumgæfa smekk okkar
og viðhorfi og stjórnmálfialla um menn sem samfélagsverur og háða hver öðrum. Þess-
ari ritgerð um mannlegt eðli virðist því ætlað að vera kerfisbundin kenning um
vísindin. Höfundurinn hefur lokið því sem snertir rökfræði og lagt grunninn að
hinum þáttunum í greinargerð sinni um tilfinningalífið \passions\.2
Hinn nafntogaði hr. Leibniz hefur sagt að það sé galli á hinum algengu rök-
fræðikerfum að þau eru mjög margorð þegar þau útskýra aðgerðir skilningsins við
myndun rökleiðslusannana en of stuttorð þegar þau fjalla um líkindi og vísbend-
ingar sem líf og starf eru algerlega komin undir og eru leiðarljós okkar jafnvel í
flestum heimspekilegum heilabrotum okkar. I þessari aðfinnslu tekur hann með
Ritgerð um mannlegan skilning (Ihe Essay on Human Understandmg), Leitina að
sannleikanum (Le Recherche de la Vérite) og Listina að hugsa (L’Artde Penser)? Höf-
undur Ritgerðar um manneðlið virðist hafa vitað um þennan galla hjá þessum
heimspekingum og hefur leitast við að bæta úr honum eftir fremsta megni. Þar
sem bók hans hefur að geyma margar mjög nýjar og merkilegar vangaveltur er
útilokað að gefa lesandanum rétta hugmynd um heildina. Við munum því aðallega
halda okkur við útlistun hans á rökleiðslum okkar út frá orsök og afleiðingu.Takist
okkur að gera lesandanum þetta skiljanlegt dugar það kannski sem sýnishorn af
heildinni.
Höfundur okkar byrjar með nokkrum skilgreiningum. Hann kallar skynjun [per-
ception] hvaðeina sem getur verið til staðar í huganum hvort sem við notum skiln-
ingarvitin eða erum í geðshræringu eða beitum hugsun og íhugun. Hann skiptir
skynjunum okkar í tvær tegundir, þ.e.frumskynjanir [impressions] og hugmyndir
[ideas\. Þegar við finnum til ástríðu eða geðshræringar af hvaða tæi sem er eða
höfum ímyndirnar af ytri hlutum sem skilningarvitin miðla, þá er skynjun hugans
það sem hann kallarfrumskynjun, en það er orð sem hann notar í nýrri merkingu.
Þegar við íhugum einhverja geðshræringu eða hlut sem er ekki til staðar er þessi
skynjun hugmynd. Frumskynjanir eru því hinar fjörlegu og sterku skynjanir okkar;
hugmyndir eru hinar daufari og veikari. Þessi greinarmunur er augljós, eins augljós
og greinarmunurinn á tilfinningu og hugsun.
Fyrsta staðhæfingin sem hann setur fram er að allar hugmyndir okkar, eða daufu
skynjanir, séu sprottnar af frumskynjunum okkar eða sterku skynjunum, og að við
2 Ritgerðin kom fyrst út í þremur bókum eða bindum: „Um skilningsgáfuna" (Of the Under-
standing) og „Um tilfinningalífið“ (Of the Passions) 1739 og „Um siðferði og siðfræði" (Of
Morals) 1740.
3 Þessi rit munu vera Ati Essay Concerning Human Vnderstanding eftir John Locke (1632-1704),
De la recherche de la ve'rite' eftir Nicolas Malebranche (1638-1715) og La Logique, ou l’art de
penser (oft kallað á ensku Port-RoyalLogic) eftir Antoine Arnauld (1612-94) og Pierre Nicole
(1625-95).