Hugur - 01.06.2009, Side 169

Útdráttur úr Ritgerð um manneðlið
167
byrjar á stolti [pride\ og blygðun [humility\.s Hann segir að hlutirnir sem vekja
þessar geðshræringar séu mjög margir og að því er virðist mjög ólíkir hver öðrum.
Stolt eða sjálfsálit kann að stafa af eiginleikum hugans: kímnigáfu [wit\, hyggjuviti
[good-sense], lærdómi, hugrekki, heiðarleika; af eiginleikum líkamans: fegurð, afli,
fimi, góðum limaburði [good mien\, leikni í dansi, reiðmennsku, skylmingum; af
ytri kostum: landi, fjölskyldu, börnum, ættingjum, auðæfum, húsum, görðum,
hrossum, hundum, fötum. Síðan kannar hann hvað það er sem allir þessir hlutir
eiga sameiginlegt og veldur því að þeir hafa áhrif á tilfinningalífið. Kenning hans
nær einnig til ástar og haturs og annarra tilfinninga [affections\. Þar sem ekki væri
hægt að gera þessar spurningar, enda þótt forvitnilegar séu, skiljanlegar án þess að
skrifa langt mál sleppum við þeim hér.
Það kemur sér kannski betur fyrir lesandann að fræðast um það sem höfundur
okkar segir um frjálsan vilja. Hann hefur lagt grunninn að kenningu sinni með
því sem hann sagði um orsök og afleiðingu, eins og útskýrt var hér að framan. „Það
er almennt viðurkennt að gerningar efnishluta séu nauðsynlegir og að í miðlun
hreyfingar þeirra, í aðdrætti þeirra og gagnkvæmri samloðun, sé ekki minnsti vott-
ur af hvikulleika [indifference\ eða frelsi." ... „Hvaðeina sem er því að þessu leyti
sambærilegt við efnið hlýtur að teljast nauðsynlegt. Til þess að við getum vitað
hvort þetta eigi við um athafnir hugans getum við rannsakað efnið og athugað á
hverju hugmyndin um nauðsyn í gerningum þess byggist og hvers vegna við
ályktum að einn efnishlutur sé óbrigðul orsök annars eða ein athöfn óbrigðul or-
sök annarrar."
„Það hefur þegar komið fram að í engu einstöku tilviki geta skilningarvit okkar
eða rökvit fundið hin endanlegu tengsl nokkurs fyrirbæris og að við getum aldrei
komist svo langt inn í kjarna og samsetningu efnishluta að við skiljum [perceive]
lögmálið sem gagnkvæm áhrif þeirra byggjast á. Það er stöðug fylgni þeirra ein
sem við höföm kynni af, og það er frá hinni stöðugu fylgni sem nauðsynin stafar
þegar hugurinn er ákveðinn að fara frá einu fyrirbæri til þess sem venjulega er því
samfara og álykta um tilvist annars af tilvist hins. Hér eru þá tvö atriði sem við
eigum að telja ómissandi fyrir nauðsyn, þ.e.a.s. stöðug fylgni og ályktun hugans, og
hvar sem við finnum þetta tvennt hljótum við að viðurkenna nauðsyn." Nú er
ekkert augljósara en hin stöðuga fylgni einstakra athafna og einstakra hvata. Séu
ekki allar athafnir stöðugt samfara viðeigandi hvötum þeirra þá er þessi óvissa
ekkert meiri en sjá má dag hvern í gerningum efnisins þar sem afleiðingin er oft
breytileg og óviss vegna blöndunar og óvissu um orsakirnar. Tvö grömm af ópíum
munu drepa mann sem er ekki vanur því þó að tvö grömm af rabarbara muni ekki
ætíð örva hægðir hans. A svipaðan hátt mun óttinn við dauðann ætíð láta mann
taka á sig tuttugu skrefa krók þótt hann muni ekki ætíð koma honum til fremja
illvirki.
Og eins og oft er stöðug fylgni milli athafna viljans og hvata þeirra þannig er
ályktunin frá annarri til hinnar oft jafn örugg og nokkur rökleiðsla um efnishluti,
og það er alltaf ályktun í hlutfalli við stöðugleika fylgninnar. A þessu byggjast trú
5 Þótt ,humility‘ sé yfirleitt þýtt með ,auðmýkt‘ nær ,blygðun‘ betur því sem Mume á við. (Sbr.
Siðferði og mannlegt eðli eftir Pál S. Árdal (bls. 57)).