Tímarit Máls og menningar - 01.03.1952, Page 80

70
TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
mikla uppskeru. Þetta er úrelt sjónarmið. Það er ekki til neitt slæmt eða ófrjótt land,
aðeins slæmar ræktunaraðferðir. Hvaða jarðvegur sem er getur gefið góða uppskeru
ef við höfum ljós og hita og ræktandinn kann starf sitt. ■— Það er hlutverk jarðvegs-
vísindanna að sýna fram á hvernig á að gera allt ræktanlegt land að frjósömu landi.
Nokkur almenn atriði um líf jurtanna
Hinar ýmsu jurtir gera ólíkar kröfur til jarðvegsins. Þarfir jurtanna eru einnig mis-
munandi eftir þroskaskeiðum þeirra. Skilyrði þess að kunna rétta meðferð og ræktun
jarðvegsins er því þekking á lífsstarfsemi og eiginleikum jurtanna sjálfra.
Einærar jurtir vaxa upp af fræi að vorinu, blómgast, fella fræ að haustinu eða þeg-
ar kemur fram á sumarið og deyja svo.
Haust-einærar jurtir (vetrarrúgur, vetrarhveiti) spretta upp af fræi seinnipart sum-
ars, ná ekki þroska, lifa af veturinn og Ijúka lífi sínu næsta sumar.
Tvíærar jurtir vaxa upp af fræi að vorinu en bera blóm og fræ árið eftir. Fyrra ár-
ið safna þær næringarforða, sem er geymdur í rótinni (gulrófan, rauðrófan og sykur-
rófan).
Fjölærar jurtir deyja ekki til fulls að blómguninni lokinni, en geta blómgazt og
fellt fræ mörgum sinnum. Allar viðarplöntur eru fjölærar. Á fjölærum jurtum deyr
venjulega allt, sem er ofanjarðar að haustinu, en það sem er í jörðu lifir af veturinn.
Fræ eða aldin jurtar samanstendur af fræhvítunni og kíminu eða plöntufóstrinu.
Fræhvítan inniheldur sterkju og protein-efni sem eru forðanæring fyrir kímið.
Kím grasfræsins myndast af kímblaðinu, sem tekur við næringarefnum fræhvít-
unnar, kímrót og kímstöngli. Við heppileg skilyrði, raka, hitastig og ferskt loft, byrj-
ar kímið að springa út. Kímrótin vex fyrst og sprengir fræhýðið. Eftir það fara hjá-
rætur að myndast og rótarhár vaxa. Rótarhárin taka til sín vatn og næringu frá jarð-
veginum, og nú byrjar kímstöngullinn að vaxa.
Stöngullinn vex í slíðri sem opnast þegar hann kemur upp úr moldinni. Stöngull-
inn vex upp í gegnum slíðrið og myndar fyrstu grænu blöðin. Nú er spíruninni lokið
og vöxturinn byrjar, nýir sprotar eða stönglar myndast.
Ljósstöngull grasanna er ætíð holur, sívalur og liðskiptur þ. e. skiptist í parta með
milligerðum. Milligerðirnar kallast hné. Þar er vaxtarstaður stöngulsins svo að hann
getur haldið áfram að lengjast þótt blómgun hafi farið fram. Ut frá þessum hnjám
myndast einnig blöðin. Blöð grastegundanna umlykja allan stöngulinn og myndar
neðri hluti þeirra blaðslíðrið. Styrktarvefur liggur eins og pípa eftir endilöngum
stönglinum. I stönglinum liggja einnig æðastrengirnir, sem flytja næringu frá rót-
unum til hinna ýmsu hluta jurtarinnar.
Grösin hafa trefjarót. Á einærum grösum og grösum með uppréttum jarðstöngli
eru ræturnar í einu knippi. Ut frá láréttum jarðstönglum vaxa ræturnar í krönsum
við hné stöngulsins.
Sum grös eru skriðul. Þau hafa jarðstöngla neðanjarðar, sem ljósstönglar vaxa upp
af. Þau vaxa dreift. Þannig vex t. d. húsapunturinn og aðrar tegundir af agropyron.
Onnur grös eru þýfin. Þau vaxa í toppum eða smáþúfum eins og t. d. vallarfoxgrasið.
Hjá hálfgrösum eru stráin óliðuð og ekki hol. Þau vaxa á votlendi (starir).