Tímarit Máls og menningar - 01.03.1952, Síða 86

76
TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
nægja þessi 35% til þess að fylla öll bilin á milli kögglanna og jarðvegurinn hagar sér
að öllu leyti sem strúktúrlaus jarðvegur. Jarðvegsagnirnar verða að vera stabílar þ. e.
mega ekki leysast sundur í vatni. Þetta er ekki hið sama og samloðun eða sá eigin-
leiki að standast áverkun ytri krafta
Svo getur farið að allir kögglarnir í yfirborðslaginu renni út og myndi leðju, jafn-
vel eftir létta úðarigningu. Þegar þornar aftur myndast smágert yfirborðslag, sem
sígur niður og fyllir loftrúmin í neðri lögunum og jarðvegurinn er byggingarlaus.
Jarðvegurinn getur þannig misst gerð sína í rigningu. Til þess að standast
upplausn í vatni þarf moldin því að innihalda bindiefni, einskonar sement, sem ekki
leysist í vatni. Sh'kt bindiefni er húmus.
Sumar tegundir af lími binda aðeins ef hluturinn er þurr, en leysast sundur í
köldu eða heitu vatni. Þannig er t. d. venjulegt trélím. Portlandssement er dæmi um
límefni sem stenzt vatn.
Upplausnir af lími, eggjahvítuefni eða gúmmí og upplausnir sem hafa svipaða eig-
inleika nefnast kvoðukenndar (kollóíð) upplausnir. í þeim er hið uppleysta
efni í svo smágerðum ögnum að það fellur ekki til botns þegar upplausnin stendur í
íláti. Þvermál agnanna í kollóíðri upplausn er frá 3—100 milljónustu hlutum úr
millímetra. Þessar agnir eru þó miklu stærri en agnirnar í eiginlegum upplausnum
t. d. sykurupplausn eða saltupplausn og kvoðukenndar upplausnir má því skoða
sem ekta upplausnir með sérstaklega stórum sameindum.
I saltupplausnum eru sameindirnar venjulega klofnar í rafmagnaða hluta sem
nefnast jónar. Matarsalt í vatnsupplausn er t. d. klofið í positífa natríum-jóna og
negatífa klór-jóna. Agnirnar í kvoðukenndri upplausn eru venjulega einnig raf-
hlaðnar.
Ouppleyst efni sem eru í álíka smágerðum ögnum og efni í kvoðukenndri upp-
lausn eru nefnd kollóíð eða sagt er að efnið sé í kollóíðu ástandi.
Vegna þess hve kollóíð efni hafa hlutfallslega stórt yfirborð geta þau dregið að
sér og safnað á yfirborð sitt öðrum sameindum eða jónum. Þegar efni safnast þannig
á yfirborð annars efnis nefnist það áhleðsla (aðsorbsjón).
Þegar sameindir efnanna eru mjög nálægt hver annarri, verka sterkir kraftar á
milli þeirra. Þetta orsakar samloðun hluta. Þessir kraftar verka líka í kvoðukennd-
um upplausnum. Því meir sem er af kvoðuefnum í jarðveginum, því þéttari og sam-
felldari er hann, t. d. leirkenndur jarðvegur. Sendinn jarðvegur er grófkomóttur og
samloðun milli agnanna mjög lítil. Þetta er ástæðan til þess að miklu minni orku
þarf til að plægja sendinn jarðveg en leirkenndan. Einnig þurfum við að athuga dá-
lítið þann eiginleika fastra kvoðukenndra efna að safna á sig jónum úr upplausn á
yfirborð sitt.
I kvoðuefna-upplausnum geta farið fram jónskipti. Málmjónar sem hlaðast á
kvoðuagnimar leysast upp, en aðrir koma í staðinn úr upplausninni. Það fer eftir
eðli og eiginleikum hinna áhlöðnu málmjóna hvort moldaragnimar leysast sund-
ur í vatni eða ekki. Efnabreytingar af þessu tagi gerast í mjög ríkum mæli í jarð-
veginum. Húmus myndast við ófullkomna rotnun lífrænna efna. Við rotnunina mynd-
ast ammóníak og ammóníum jónar. Allir vita að þegar húsdýraáburður og þvag rotn-