Tímarit Máls og menningar - 01.03.1966, Side 32

Tímaril Máls og menningar
honum til að ofþenja, svo mikill er móðurinn. Þó á hann til að fara hratt
yfir og vera hófsamur í orðum, það sýnir bezt ástaræfintýrið með sýslu-
mannsfrúnni. Stíllinn ber svipbrigði þeirra andstæðna sem í verkinu búa:
er aðsópsmikill og óbilgjarn í ákæru, en breiðir úr sér með lýriskum unaði
í náttúrulýsingum og gefur rómantíska mynd af persónum eins og Úlfhildi
Bj örk.
Það er brim og stormur í þessari skáldsögu Jóhannesar Helga. Hann þrum-
ar sem heitur vandlætari yfir lýðnum, og fer eins og í Messunni á Mosfelli
að „margt sómafólk verður illa statt í kirkju hjá hreinskilnum klerki.“ Höf-
undur leiðir fram margar persónur, hvern fulltrúa alþýðu af öðrum til ákæru
á skinhelgi þjóðfélagsins, „lygavefinn", á hernámið og yfirstéttina, á land-
stjórnina upp til æðsta manns, af sannleiksþunga, ferskum og heitum ádeilu-
krafti, þrumandi raust sem ekki hefur heyrzt í skáldskap á íslandi frá því
Þórbergur og Kiljan voru á sínu brattasta skeiði, nema þá í ljóðum Jóhann-
esar úr Kötlum sem stöðugt hefur hert róðurinn og eins og fengið hér kröfu
sinni framgengt er hann segir: Ég krefst þess að vökumenn slái trumbur.
Jóhannes Helgi tekur ekki leiðtogana eina til bæna, heldur deilir á þjóð-
ina sjálfa fyrir sofandahátt og kæruleysi, varðandi stjórnarfarið og hernáms-
málin fyrst og fremst. Liðsforinginn er látinn segja við prestinn: „En örlæti
þjóðar yðar á unglinga sína handa hermönnum okkar skiljum við ekki . ..
og sízt af öllu skiljum við ábyrgðarleysi og hirðuleysi foreldra um dætur
sínar. Ég hef víða starfað í heiminum og þekki engin sambærileg dæmi.“
Læknirinn segir: „Það er orðin ástæða til að bera kvíðboga fyrir framtíð
þessarar þjóðar séra Bernharð; allir hlutir sem skipta máli eru orðnir tabú.
Það er þegjandi samkomulag um að láta allt drasla.“ Hinn forneskjulegi
Klængur sem hefur „á hraðbergi mestallan kveðskap þjóðarinnar frá land-
námstíð“ segir: „Þetta er sú forusta sem þið verðskuldið og hafið kallað
yfir ykkur ... Þið eruð að græða peninga, þið eruð að svíkja og pretta og
kyngið hverri lygi Kvöldblaðsins eins og væri hún steik.“ Murtur gengur
frá dunandi dansi og hljómlist út í sumarnóttina „á vit uppsprettunnar“ og
hlustar: „Unga brjálaða þjóð. Þú stefnir skipi þínu í strand . . . Bóndinn
verkamaðurinn iðnaðarmaðurinn flugmaðurinn sjómaðurinn. Enginn eygir
lengur æðri tilgang með starfi sínu. Þeir hafa verið sviknir ... Æðsta varzla
og forsjá þín gengur með betlistaf um heiminn.“
Svört messa hefur sína táknmynd eins og Borgarlíf: brunalúður. „Þetta var
ævagömul smíð og fornfáleg.“ Þegar Murtur steig á eyna kom hann auga á
hann „bak við glerið á rauða kassanum á húsvegg Rituklappar.“ Hann segir
22