Tímarit Máls og menningar - 01.11.1971, Blaðsíða 34

Tímarit Máls og menningar
Nú ber að gæta þess, að í öllum þremur bókunum kemur veruleiki nútím-
ans fram sem andstæðingur, sem hindrar manninn í því að ná sínum háleit-
ustu markmiðum, hvaða skilning sem höfundarnir annars kunna að leggja í
þau háleitu markmið. Og þrír íslendingar leita að leið út úr þessum veruleika.
Þær leiðir eru mjög ólíkar.
Alfur Nordals reynir að snúa heim til írumglæðis sálar sinnar og tilfinn-
ingalífs, til „lands fyrstu drauma sinna og elztu minninga“, og um leið til þess
heims, sem grundvallast á siðfræði sveitamannsins. Steinn Elliði hjá Laxness
leitar lausnar með því að flýja frá raunveruleikanum í klaustur, en Þórbergur
leitar hjálpræðis í nauðsyn þess að breyta veruleikanum samkvæmt kenn-
ingum hinnar sósíalísku mannúðarstefnu.
En það sem skiptir meira máli, er afstaða þessara höfunda til íslands, enda
er það mér víðs fjærri, að telja aðeins það eitt nútímalegt, að íslenzkt skáld
reyni að gera upp sakirnar við nútimann erlendis.
„í „Hel“ er hið mikilvægasta í þessu samhandi þetta: afturhvarf Álfs til
hinna frumstæðu lífsgilda óbreytts sveitafólks, sem hann sjálfur er runninn
úr, er misheppnað. Ekki vegna þess, að vanmetin séu verðmæti sveitalífsins og
æfilöng barátta sveitamannsins við fátækt og óblíða náttúru. Þvert á móti:
„Þú hefur byggt upp úr rústum, ég hef lagt í rústir“, segir Álfur við hónda-
konu. En hið nýja í „Hel“ er í því fólgið, að þarna kemur í ljós, að fyrir
mann, sem glatað hefur öryggi sínu í fjölbreyttum og margbjóðandi heimi
nútímans, er afturhvarf til þessa einskorðaða sveitalífs blekking. Niðurstaða
slíkrar heimkomu er vonbrigði, staðfesting á því, að nútímamaðurinn á þar
ekki lengur heima. Nordal hefur tekizt að skapa hér nýja manngerð, sem stöð-
ugt eirðarleysi og lífshættir nútímans hafa leikið grátt, en sem þetta líf er
samt runnið í merg og bein. Til þess að lýsa endalokum Álfs grípur hann svo
til líkingamynda, þar sem raunsæis gætir enn síður en annars staðar í skáld-
verkinu. Hið flókna táknmál í lokakaflanum um ríki Heljar minnir stundum
á æskuumhverfi Álfs, stundum á stemningu í guðshúsi, og stundum á Helju,
þangað sem aldnir og sjúkir lenda eftir dauðann öfugt við aðra „dauðra-
heima, þar sem hetjurnar koma blóðugar úr síðasta bardaganum, rífa örv-
arnar úr banasárunum og hafa gamanyrði á vörum, meðan þau eru bundin.“
Hjá Hel öðlast Álfur endurlausn, sem er í senn refsing og umbun: með því
að svipta hann minni er hann gerður sjálfum sér framandi. En vandamál jarð-
lífsins eru samt óleyst sem fyrr. Með því að draga það í efa, að hið hefð-
bundna sveitasiðgæði sé allra meina bót, kippti Nordal ósjálfrátt stoðunum
undan rótgrónustu tálsýn í íslenzkum bókmenntum.
112