Tímarit Máls og menningar - 01.11.1971, Blaðsíða 94

Tímarit Máls og menningar
legs veruleika, sem einnig birtíst í hinum
hlutverulega heimi. Samhengið milli vit-
undar og veruleika, svo og milii hinna mis-
munandi hliða sjálfsverunnar, var honum
því engin ráðgáta lengur, þar sem þetta
allt var af sameiginlegri frumrót sprottíð.
Samkvæmt þessum breyttu forsendum hlaut
hann svo að líta öðrum augum á ýmis at-
riði í heimspeki Kants, þ. á m. mótsagnir
hinnar hreinu skynsemi, en Kant hafði
sjálfur gert.
Þorsteinn segir „höfuðkenningu Hegels"
hafa verið þá, „að þráttarlögmálið um af-
stöðu, andstöðu og niðurstöðu væri lögmál
mannlegrar hugsunar" (bls. 49). Aðra að
mikilvægi telur hann þá kenningu, „að
skynsemin og veruleikinn væru eitt“ (bls.
50). Hér eru höfðu endaskiptí á hlutunum.
„Þráttarlögmálið" (þrátt er reyndar mjög
óskemmtilegt nýyrði og engin ástæða til
að taka það í stað orðsins díalektík, sem
orðið er fast í íslenzku máli) er ekki fyrst
og fremst lögmál mannlegrar hugsunar,
heldur „heimsandans", og þýðing þess fyrir
hugsunina er aðeins skiljanleg í ljósi þeirra
hugmynda, sem Hegel gerði sér um hann.
Samsemd skynsemi og veruleika er frum-
atriðið í heimspeki Hegels, en hann leggur
í hana mjög sérstakan skilning, sem ekki
er hægt að slíta úr tengslum við mótsagna-
lögmálið. Samsemdin er ekki einföld og
gefin staðreynd, heldur þróunarferli: heims-
andinn finnur sér í fyrstu ófullkomin birt-
ingarform, en „neitar" þeim síðan og skap-
ar á grundvelli þeirra önnur fullkomnari.
Á þessu byggist þróunin allt frá ólífrænni
náttúru tíl hins altæka (absolut) anda,
en til þess síðarnefnda teljast list, trú og
heimspeki — heimspekin er kóróna sköp-
unarverksins. Mótsagnalögmálið byggist á
misræminu milli andans og birtíngarforma
hans, og er úr sögunni, þegar það mis-
ræmi hverfur. Því fer þannig mjög fjarri,
að Hegel aðhyllist það sem Þorsteinn telur
eina helztu trúarsetningu frumspekinnar:
að til sé einhver einföld skilgreining á
„eðli veruleikans" — „andinn“ í skilningi
Hegels verður ekki afgreiddur með neinni
einfaldri skilgreiningu, heldur er öll heim-
speki hans skilgreining á honum, eða nán-
ar tíl tekið útlistun á því, hvernig andinn
skilgreinir sig sjálfur á hinum mismunandi
þróunarstígum.
Vissulega var heimspeki Hegels í megin-
atriðum frumspekileg hughyggja, og er því
létt verk og löðurmannlegt að tíunda þau
atriði hennar, sem nútímamönnum hljóta
að virðast fáránleg. En um leið gerði día-
lektíkin honum kleift að teygja svo úr þess-
um ramma, að innan hans rúmaðist meira
sögulegt og þjóðfélagslegt innihald en
dæmi voru tíl áður. Rannsókn hans á hinu
uppvaxandi borgaralega þjóðfélagi og stöðu
þess í veraldarsögunni tók fram öllu því
sem fyrirrennarar hans eða samtíðarmenn
höfðu lagt af mörkum. Marx skilgreindi
síðar (í Parísarhandritunum) kenningu
Hegels um sköpunar- og sjálfsköpunarferli
andans sem frumspekilega tjáningu vinnu-
ferlisins, „firrta“ eftírmynd þess, hvemig
maðurinn skapar sinn eigin heim og sjálfan
sig um leið.
Þótt Þorsteinn sýni Hegel ekki mikla
sanngirni, kastar fyrst tólfunum, þegar
hann fer að kljást við Marx. Á honum
lætur hann dynja hverja svívirðinguna af
annarri, en flestar svo lítt grundvallaðar
að erfitt er að festa hendur á þeim tíl and-
svara. Þannig segir hann t. d. að boðskap-
ur Marx komi mjög fram „í gervi spá-
sagna um fyrirheitna landið" (bls. 55). Nú
ætti það að vera kunnara en frá þyrfti að
segja um Marx, hve tregur hann var til
slíkra spásagna. Gagnstætt hinum útópísku
sósíalistum, sem lögðu megináherzlu á að
útmála í smáatriðum fyrirmyndarskipulag
framtiðarinnar, reyndi Marx frekar að
skilgreina þau spor í átt til betra og frjáls-
172