Tímarit Máls og menningar - 01.11.1971, Blaðsíða 38

Tímarit Máls og menningar
frá þeim tíma, og af munnlegum athugasemdum hans við þá. En mér er óhætt
að segja, að þessar kenningar Nordals, sem má rekja til vissra atriði í sál-
fræði Williams James og Pauls Bourget eða kenningar um tvær andstæðar
stefnur í sálarlífi hvers manns og um þörfina á að samræma þær á eðlilegan
hátt, höfðu geysimikla þýðingu fyrir Nordal sem mann, skáld og fræðimann.
„Hel“ er í raun og veru einskonar skáldleg athugun á örlögum hins takmarka-
lausa marglyndis. Allir aðrir þættir sögunnar eru sveigðir undir þessa hugs-
un, þar á meðal þjóðfélagslegur og heimspekilegur þáttur.
Fyrir rannsókn Þórbergs á tilverunni er tvennt einkennandi. Annarsvegar
vill hann skoða manninn sem einstakling, og þá fyrst og fremst undirvitund
hans og einnig líkamlegar tilfinningar, sem sagt það, sem íslenzkar bók-
menntir höfðu að hans áliti vanrækt fram til þessa. Við rannsókn á stöðu
mannsins í heiminum byggir hann á þjóðfélagslegum og stéttarlegum skiln-
ingi á heiminum, sem hann lítur á sem úrlausnarefni í allri sinni heild. Þess-
vegna eru allar hugleiðingar hans um að betra heiminn alþjóðlegs eðlis. Einn
hlekkurinn í þessari hugleiðingakeðju, og það fyrsti hlekkurinn, var guð-
speki sem alþjóðleg hreyfing fyrir bræðralagi alls mannkyns. Þessi hreyfing
brást vonum hans að þessu leyti, og Þórbergur segir meðal annars frá þess-
um vonbrigðum sínum. Annar hlekkur í viðleitni Þórbergs til að endurbæta
heiminn er þátttaka hans í esperantóhreyfingunni. En helzta hjálpræði til
þess að bæta heiminn, sem Þórbergur fjallar um í „Bréfi til Láru“, er jafn-
aðarstefnan. Og þegar kenningar hennar veita honum ekki nægan grundvöll
til að skilgreina manninn sem einstakling og til að skilgreina andlega þróim
hans í jarðlífinu og hinumegin, grípur hann til þróunarkenninga indverskrar
heimspeki, eða karma-kenningarinnar. Þannig myndar hann sér sína eigin sér-
kennilegu lífsskoðun, sem veitir honum nægilegt öryggi þá stundina. Til gam-
ans má geta þess, að einnig hér er samhengi milli Þórbergs og Laxness. Báðir
hafa þeir orðið hugfangnir af tveimur hugmyndakerfum: af sósíalisma og
austurlenzkri speki.
En snúum okkur að „Vefaranum mikla“. Ég þekki ekkert annað verk í
íslenzkum bókmenntum, þar sem viðleitnin til að brjóta nútímaheiminn til
mergjar er jafn ástríðufull. Þessi viðleitni er þeim mun ástríðufyllri en hjá
Þórbergi sem Steinn Elliði finnur ekki lausn í þessum heimi. Það sem ég álít
mest spennandi við „Vefarann mikla“, er misræmið milli ídeu skáldsögunnar
og innihalds hennar. Orsökin fyrir þessu hugmyndalega ósamræmi sem fer sí-
vaxandi í skáldsögunni, er fyrirfram ákveðinn skilningur á hugtakinu andleg
fullkomnun — en andleg fullkomnun er takmark Steins Elliða. Strax í upphafi
116