Tímarit Máls og menningar


Tímarit Máls og menningar - 01.11.1971, Blaðsíða 93

Tímarit Máls og menningar - 01.11.1971, Blaðsíða 93
ingu orðsins, heldur urðu kynni hans af heimspeki hins síðarnefnda honum hvöt til að leita nýrrar iausnar á þeim vandamálum, sem hann taldi Hume hafa skilið betur en aðra, án þess þó að hann hefði fundið við- unandi svör. Sjálfur orðaði hann það þannig, að Hume hefði vakið hann af kreddutrúarsvefni. Hin öra framþróun vísindanna á 17. og 18. öld kom heimspekinni í æ rneiri vanda: sumpart tóku vísindin að sér ýmis viðfangs- efni sem áður höfðu komið í hlut hennar, sumpart ógiltu hinar vísindalegu rannsókn- araðferðir allar tilraunir til að öðlast hlut- læga þekkingu með sértækri hugsun einni saman. Þýðing ensku raunspekinnar er fyrst og fremst sú, að hún dró fram í dags- Ijósið þekkingarfræðileg frumrök þessarar myndbreytingar og útfærði þau í smáatrið- um. Hún lét ekki sitja við almenna yfir- lýsingu um að öll þekking væri reynslu- þekking, heldur gerði nákvæma athugun á því, hvert væri inntak reynslunnar og tak- mörk og hvað gæti í ljósi þess talizt hlut- læg þekking og hvað aðeins hugarfóstur. En róttækni hennar varð að lokum svo mikil, að hún hlífði ekki sinni eigin for- sendu, raunvísindunum: í efahyggju Humes er það möguleiki hlutlægrar þekkingar al- mennt, sem véfengdur er. Út úr þessum ógöngum reynir Kant að komast. Fyrir honum vakir að rökstyðja tvennt í senn: afneitun hinnar arfteknu frumspeki og réttmæti hinnar vísindalegu þekkingarleitar. í þeim tilgangi braut hann upp á nýrri tegund af heimspeki, frum- tœkri (transzendental) heimspeki í stað frumspekinnar; viðfangsefni hennar var ekki lengur hinztu rök né heildarmynd veruleikans, heldur þeklcingarferliS að svo miklu leyti sem ]>að ákvarðaði sjálfa bygg- ingu veruleikans, þ. e. fól í sér ákveðnar reglur um það, undir hvaða kringumstæð- um og í hvaða formi hlutveruleikinn gæti Umsagnir um bœkur birzt því sem fyrirbæri. Þannig umbyltir Kant sjálfu reynsluhugtakinu. Reynslan er ekki lengur einber skoðun veruleikans, heldur reglubundin umsköpun hans. í stað hinnar einhliða róttækni raunspekinnar kemur nú víxlverkan frumlags (Subjekt) og andlags (Objekt); reynslan er áfram for- senda allrar þekkingar, en á sér um leið sínar forsendur, sem verða sérstakt við- fangsefni heimspekinnar. Utan vébanda reynslunnar hlaut hin „hreina skynsemi" að flækjast í þverstæð- um. Þessar innri mótsagnir skynseminnar rakti Kant ýtarlega í höfuðriti sínu, Kritik der reinen Vernunft. Þorsteinn lætur líta svo út sem Hegel hafi aðeins breytt hér um formerki og gert úr ógöngum skynseminnar eðlilegt þróunarlögmál hennar. Að sjálf- sögðu var Hegel hvorki í þessu tilliti né öðru sá einfeldningur, sem Þorsteinn reynir að gera úr honum, og sambandið milli hans og Kants var miklu flóknara. Kant hafði sem að ofan greinir ekki látið sitja við að lýsa þekkingarferiinu, heldur leitað svars við þeirri spurningu, hvernig þekk- ingin öðiaðist aðgang að veruleikanum og að hve miklu leyti hún væri virkur þáttur í mótun hans. Hann uppgötvaði þannig samband vitundar og veruleika sem við- fangsefni heimspekinnar. Þessu viðfangs- efni geta vísindin ekki svipt hana, því að engin einstök grein þeirra tekur það til meðferðar sem heild, þó að þau geti varpað ljósi á einstakar hliðar þess. Þær veilur í heimspeki Kants, sem arftökum hans varð starsýnast á, voru í sem stytztu máli sagt fólgnar í því, að í þetta samband vitundar og veruieika vantaði heildarsamhengi. Sér í lagi tókst honum ekki að finna viðhlít- andi samnefnara fyrir þekkingarlega, sið- ræna og estetíska breytni mannsins. Hegel leysti þetta vandamál með því að gera hina mannlegu sjálfsveru að birtingarformi og nauðsynlegu stigi í framþróun æðri and- 171
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84
Blaðsíða 85
Blaðsíða 86
Blaðsíða 87
Blaðsíða 88
Blaðsíða 89
Blaðsíða 90
Blaðsíða 91
Blaðsíða 92
Blaðsíða 93
Blaðsíða 94
Blaðsíða 95
Blaðsíða 96
Blaðsíða 97
Blaðsíða 98
Blaðsíða 99
Blaðsíða 100
Blaðsíða 101
Blaðsíða 102
Blaðsíða 103
Blaðsíða 104
Blaðsíða 105
Blaðsíða 106
Blaðsíða 107
Blaðsíða 108
Blaðsíða 109
Blaðsíða 110
Blaðsíða 111
Blaðsíða 112
Blaðsíða 113
Blaðsíða 114
Blaðsíða 115
Blaðsíða 116
Blaðsíða 117
Blaðsíða 118
Blaðsíða 119
Blaðsíða 120
Blaðsíða 121
Blaðsíða 122
Blaðsíða 123
Blaðsíða 124
Blaðsíða 125
Blaðsíða 126
Blaðsíða 127
Blaðsíða 128
Blaðsíða 129
Blaðsíða 130
Blaðsíða 131
Blaðsíða 132

x

Tímarit Máls og menningar

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Tímarit Máls og menningar
https://timarit.is/publication/1109

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.