Tímarit Máls og menningar - 01.11.1971, Síða 93

ingu orðsins, heldur urðu kynni hans af
heimspeki hins síðarnefnda honum hvöt til
að leita nýrrar iausnar á þeim vandamálum,
sem hann taldi Hume hafa skilið betur en
aðra, án þess þó að hann hefði fundið við-
unandi svör. Sjálfur orðaði hann það
þannig, að Hume hefði vakið hann af
kreddutrúarsvefni.
Hin öra framþróun vísindanna á 17. og
18. öld kom heimspekinni í æ rneiri vanda:
sumpart tóku vísindin að sér ýmis viðfangs-
efni sem áður höfðu komið í hlut hennar,
sumpart ógiltu hinar vísindalegu rannsókn-
araðferðir allar tilraunir til að öðlast hlut-
læga þekkingu með sértækri hugsun einni
saman. Þýðing ensku raunspekinnar er
fyrst og fremst sú, að hún dró fram í dags-
Ijósið þekkingarfræðileg frumrök þessarar
myndbreytingar og útfærði þau í smáatrið-
um. Hún lét ekki sitja við almenna yfir-
lýsingu um að öll þekking væri reynslu-
þekking, heldur gerði nákvæma athugun á
því, hvert væri inntak reynslunnar og tak-
mörk og hvað gæti í ljósi þess talizt hlut-
læg þekking og hvað aðeins hugarfóstur.
En róttækni hennar varð að lokum svo
mikil, að hún hlífði ekki sinni eigin for-
sendu, raunvísindunum: í efahyggju Humes
er það möguleiki hlutlægrar þekkingar al-
mennt, sem véfengdur er.
Út úr þessum ógöngum reynir Kant að
komast. Fyrir honum vakir að rökstyðja
tvennt í senn: afneitun hinnar arfteknu
frumspeki og réttmæti hinnar vísindalegu
þekkingarleitar. í þeim tilgangi braut hann
upp á nýrri tegund af heimspeki, frum-
tœkri (transzendental) heimspeki í stað
frumspekinnar; viðfangsefni hennar var
ekki lengur hinztu rök né heildarmynd
veruleikans, heldur þeklcingarferliS að svo
miklu leyti sem ]>að ákvarðaði sjálfa bygg-
ingu veruleikans, þ. e. fól í sér ákveðnar
reglur um það, undir hvaða kringumstæð-
um og í hvaða formi hlutveruleikinn gæti
Umsagnir um bœkur
birzt því sem fyrirbæri. Þannig umbyltir
Kant sjálfu reynsluhugtakinu. Reynslan er
ekki lengur einber skoðun veruleikans,
heldur reglubundin umsköpun hans. í stað
hinnar einhliða róttækni raunspekinnar
kemur nú víxlverkan frumlags (Subjekt) og
andlags (Objekt); reynslan er áfram for-
senda allrar þekkingar, en á sér um leið
sínar forsendur, sem verða sérstakt við-
fangsefni heimspekinnar.
Utan vébanda reynslunnar hlaut hin
„hreina skynsemi" að flækjast í þverstæð-
um. Þessar innri mótsagnir skynseminnar
rakti Kant ýtarlega í höfuðriti sínu, Kritik
der reinen Vernunft. Þorsteinn lætur líta
svo út sem Hegel hafi aðeins breytt hér um
formerki og gert úr ógöngum skynseminnar
eðlilegt þróunarlögmál hennar. Að sjálf-
sögðu var Hegel hvorki í þessu tilliti né
öðru sá einfeldningur, sem Þorsteinn reynir
að gera úr honum, og sambandið milli
hans og Kants var miklu flóknara. Kant
hafði sem að ofan greinir ekki látið sitja
við að lýsa þekkingarferiinu, heldur leitað
svars við þeirri spurningu, hvernig þekk-
ingin öðiaðist aðgang að veruleikanum og
að hve miklu leyti hún væri virkur þáttur
í mótun hans. Hann uppgötvaði þannig
samband vitundar og veruleika sem við-
fangsefni heimspekinnar. Þessu viðfangs-
efni geta vísindin ekki svipt hana, því að
engin einstök grein þeirra tekur það til
meðferðar sem heild, þó að þau geti varpað
ljósi á einstakar hliðar þess. Þær veilur í
heimspeki Kants, sem arftökum hans varð
starsýnast á, voru í sem stytztu máli sagt
fólgnar í því, að í þetta samband vitundar
og veruieika vantaði heildarsamhengi. Sér
í lagi tókst honum ekki að finna viðhlít-
andi samnefnara fyrir þekkingarlega, sið-
ræna og estetíska breytni mannsins. Hegel
leysti þetta vandamál með því að gera hina
mannlegu sjálfsveru að birtingarformi og
nauðsynlegu stigi í framþróun æðri and-
171