Tímarit Máls og menningar


Tímarit Máls og menningar - 01.11.1971, Qupperneq 93

Tímarit Máls og menningar - 01.11.1971, Qupperneq 93
ingu orðsins, heldur urðu kynni hans af heimspeki hins síðarnefnda honum hvöt til að leita nýrrar iausnar á þeim vandamálum, sem hann taldi Hume hafa skilið betur en aðra, án þess þó að hann hefði fundið við- unandi svör. Sjálfur orðaði hann það þannig, að Hume hefði vakið hann af kreddutrúarsvefni. Hin öra framþróun vísindanna á 17. og 18. öld kom heimspekinni í æ rneiri vanda: sumpart tóku vísindin að sér ýmis viðfangs- efni sem áður höfðu komið í hlut hennar, sumpart ógiltu hinar vísindalegu rannsókn- araðferðir allar tilraunir til að öðlast hlut- læga þekkingu með sértækri hugsun einni saman. Þýðing ensku raunspekinnar er fyrst og fremst sú, að hún dró fram í dags- Ijósið þekkingarfræðileg frumrök þessarar myndbreytingar og útfærði þau í smáatrið- um. Hún lét ekki sitja við almenna yfir- lýsingu um að öll þekking væri reynslu- þekking, heldur gerði nákvæma athugun á því, hvert væri inntak reynslunnar og tak- mörk og hvað gæti í ljósi þess talizt hlut- læg þekking og hvað aðeins hugarfóstur. En róttækni hennar varð að lokum svo mikil, að hún hlífði ekki sinni eigin for- sendu, raunvísindunum: í efahyggju Humes er það möguleiki hlutlægrar þekkingar al- mennt, sem véfengdur er. Út úr þessum ógöngum reynir Kant að komast. Fyrir honum vakir að rökstyðja tvennt í senn: afneitun hinnar arfteknu frumspeki og réttmæti hinnar vísindalegu þekkingarleitar. í þeim tilgangi braut hann upp á nýrri tegund af heimspeki, frum- tœkri (transzendental) heimspeki í stað frumspekinnar; viðfangsefni hennar var ekki lengur hinztu rök né heildarmynd veruleikans, heldur þeklcingarferliS að svo miklu leyti sem ]>að ákvarðaði sjálfa bygg- ingu veruleikans, þ. e. fól í sér ákveðnar reglur um það, undir hvaða kringumstæð- um og í hvaða formi hlutveruleikinn gæti Umsagnir um bœkur birzt því sem fyrirbæri. Þannig umbyltir Kant sjálfu reynsluhugtakinu. Reynslan er ekki lengur einber skoðun veruleikans, heldur reglubundin umsköpun hans. í stað hinnar einhliða róttækni raunspekinnar kemur nú víxlverkan frumlags (Subjekt) og andlags (Objekt); reynslan er áfram for- senda allrar þekkingar, en á sér um leið sínar forsendur, sem verða sérstakt við- fangsefni heimspekinnar. Utan vébanda reynslunnar hlaut hin „hreina skynsemi" að flækjast í þverstæð- um. Þessar innri mótsagnir skynseminnar rakti Kant ýtarlega í höfuðriti sínu, Kritik der reinen Vernunft. Þorsteinn lætur líta svo út sem Hegel hafi aðeins breytt hér um formerki og gert úr ógöngum skynseminnar eðlilegt þróunarlögmál hennar. Að sjálf- sögðu var Hegel hvorki í þessu tilliti né öðru sá einfeldningur, sem Þorsteinn reynir að gera úr honum, og sambandið milli hans og Kants var miklu flóknara. Kant hafði sem að ofan greinir ekki látið sitja við að lýsa þekkingarferiinu, heldur leitað svars við þeirri spurningu, hvernig þekk- ingin öðiaðist aðgang að veruleikanum og að hve miklu leyti hún væri virkur þáttur í mótun hans. Hann uppgötvaði þannig samband vitundar og veruleika sem við- fangsefni heimspekinnar. Þessu viðfangs- efni geta vísindin ekki svipt hana, því að engin einstök grein þeirra tekur það til meðferðar sem heild, þó að þau geti varpað ljósi á einstakar hliðar þess. Þær veilur í heimspeki Kants, sem arftökum hans varð starsýnast á, voru í sem stytztu máli sagt fólgnar í því, að í þetta samband vitundar og veruieika vantaði heildarsamhengi. Sér í lagi tókst honum ekki að finna viðhlít- andi samnefnara fyrir þekkingarlega, sið- ræna og estetíska breytni mannsins. Hegel leysti þetta vandamál með því að gera hina mannlegu sjálfsveru að birtingarformi og nauðsynlegu stigi í framþróun æðri and- 171
Qupperneq 1
Qupperneq 2
Qupperneq 3
Qupperneq 4
Qupperneq 5
Qupperneq 6
Qupperneq 7
Qupperneq 8
Qupperneq 9
Qupperneq 10
Qupperneq 11
Qupperneq 12
Qupperneq 13
Qupperneq 14
Qupperneq 15
Qupperneq 16
Qupperneq 17
Qupperneq 18
Qupperneq 19
Qupperneq 20
Qupperneq 21
Qupperneq 22
Qupperneq 23
Qupperneq 24
Qupperneq 25
Qupperneq 26
Qupperneq 27
Qupperneq 28
Qupperneq 29
Qupperneq 30
Qupperneq 31
Qupperneq 32
Qupperneq 33
Qupperneq 34
Qupperneq 35
Qupperneq 36
Qupperneq 37
Qupperneq 38
Qupperneq 39
Qupperneq 40
Qupperneq 41
Qupperneq 42
Qupperneq 43
Qupperneq 44
Qupperneq 45
Qupperneq 46
Qupperneq 47
Qupperneq 48
Qupperneq 49
Qupperneq 50
Qupperneq 51
Qupperneq 52
Qupperneq 53
Qupperneq 54
Qupperneq 55
Qupperneq 56
Qupperneq 57
Qupperneq 58
Qupperneq 59
Qupperneq 60
Qupperneq 61
Qupperneq 62
Qupperneq 63
Qupperneq 64
Qupperneq 65
Qupperneq 66
Qupperneq 67
Qupperneq 68
Qupperneq 69
Qupperneq 70
Qupperneq 71
Qupperneq 72
Qupperneq 73
Qupperneq 74
Qupperneq 75
Qupperneq 76
Qupperneq 77
Qupperneq 78
Qupperneq 79
Qupperneq 80
Qupperneq 81
Qupperneq 82
Qupperneq 83
Qupperneq 84
Qupperneq 85
Qupperneq 86
Qupperneq 87
Qupperneq 88
Qupperneq 89
Qupperneq 90
Qupperneq 91
Qupperneq 92
Qupperneq 93
Qupperneq 94
Qupperneq 95
Qupperneq 96
Qupperneq 97
Qupperneq 98
Qupperneq 99
Qupperneq 100
Qupperneq 101
Qupperneq 102
Qupperneq 103
Qupperneq 104
Qupperneq 105
Qupperneq 106
Qupperneq 107
Qupperneq 108
Qupperneq 109
Qupperneq 110
Qupperneq 111
Qupperneq 112
Qupperneq 113
Qupperneq 114
Qupperneq 115
Qupperneq 116
Qupperneq 117
Qupperneq 118
Qupperneq 119
Qupperneq 120
Qupperneq 121
Qupperneq 122
Qupperneq 123
Qupperneq 124
Qupperneq 125
Qupperneq 126
Qupperneq 127
Qupperneq 128
Qupperneq 129
Qupperneq 130
Qupperneq 131
Qupperneq 132

x

Tímarit Máls og menningar

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Tímarit Máls og menningar
https://timarit.is/publication/1109

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.