Tímarit Máls og menningar - 01.09.1982, Side 87

Bókmenntagagnrýni dagblaðanna
Fullyrðingin í fyrstu málsgreininni hefur á sér þann blekkjandi hlut-
lægnisblæ sem ég hef talað um. Hún fengi ekki staðist nema til væri regla
um að það sé ætíð slæmur skáldskapur sem lætur skoðanir opinskátt uppi.
Sú regla er sem betur fer ekki til.2' Auk þess skiptir auðvitað meginmáli
hvernig skoðanirnar koma fram (hvort þær falla inn í söguefnið, sam-
ræmast frásagnartækninni, o. s. frv.) en Jóhann fjallar ekki hið minnsta um
það, né minnist hann yfirleitt á það hverjar þessar skoðanir séu.
Sá gagnrýnandi sem klæðir skoðanir sínar í búning hlutlægni og beitir
órökstuddum fullyrðingum án dæma úr verkinu getur vart reiknað með
gagnrýnu hugarfari lesenda sinna. Þau lýsingarorð sem nælt er í verkið,
ýmist til hróss eða lasts, eiga greinilega að segja lesandanum „sannleikann"
um það, en ekki láta uppi persónulegt álit, uppgjör einstaklings við skáld-
verkið. Það getur orðið allt að því ómögulegt fyrir lesandann að fá úr slíkri
gagnrýni örvun til sjálfstæðra hugleiðinga.
Greining og endursögn
Auk ljósari persónulegra skoðana álít ég aukna greiningu skáldverka bestu
leiðina til að forðast „fullyrðingagagnrýni". Með greiningu verks, lýsingu
og umfjöllun þeirra þátta sem gagnrýnandinn telur öðrum fremur bera
uppi heild verksins, fær hann sýnt fram á hvernig hann kemst að niður-
stöðu sinni. Þá mun jafnframt koma í ljós að bak við þá niðurstöðu býr
ákveðin túlkun, en ekki æðra innsæi eða óskeikul mælistika.
Eftir að ritdómar eru komnir upp í vissa lengd hlýtur að fara að vegast á í
þeim greining verks og endursögn þess. Mér hefur sýnst endursögnin vera
eitt megineinkenni íslenskra ritdóma, a. m. k. undanfarin ár, og samfara
henni fer undantekningalítið áhugaleysi á umgjörð þeirrar atburðarásar
sem í verkinu felst og endursögð er. Þetta gildir jafnt um bókmennta- og
leiklistargagnrýni, en Helga Hjörvar fjallaði einmitt um þá síðarnefndu í
grein hér í tímaritinu, þar sem hún bendir á að oft fari 40% til 80%
umsagnarinnar í leikdómum í að rekja efnisþráð og vangaveltur út frá
honum.22 Þegar svo er komið hafa ritdómarar því sem næst afsalað sér sínu
raunverulega gagnrýnihlutverki. Það er ekki gagnrýni að kveða fyrirvara-
laust upp gæða- eða galladóma eftir að hafa rakið efnisþráð verks. Gagn-
rýni felst í afstöðu sem byggist á könnun viðfangsefnisins.
Bókmenntasamhengi
Ég hef hér að framan látið í ljós þá skoðun mína að það sé eitt af
mikilvægustu hlutverkum gagnrýninnar að ræða verk í bókmenntalegu
samhengi og jafnframt bent á hversu fáir ritdómarar virðast stunda slíkt.
En spurning er hvort það sé ekki einmitt með því að koma af stað umræð-
453