Tímarit Máls og menningar - 01.11.1982, Side 34

Tímarit Máls og menningar
á milli þeirra og sá síðarnefndi sé öllu hástemmdari í orðavali. Löwenthal
hafði reyndar lesið fyrirlestra Brandesar og margt af þeim lært, hann taldi
sig vera að halda áfram verki róttækra borgaralegra gagnrýnenda 19. aldar.
Vafasamt er að vísu að kalla Brandes lýðræðissinna í nútímamerkingu þess
orðs, og hann var lítill jafnaðarmaður, en hann var harðvítugur andstæð-
ingur afturhaldsafla samtímans og mikill baráttumaður fyrir frelsi einstakl-
ingsins, og hann gerði sér aðrar hugmyndir um inntak þeirra orða en
Friedman og frændur hans.
Túlkun Löwenthals á Námsárunum er líka áþekk skilningi Brandesar.
Brandes segir:
Þá er það Wilhelm Meister, persónugervingur hins mannlega þroska, sem
gengur í skóla lífsins, verður lærlingur og síðar meistari. Hann byrjar á því
að elta hugsjónirnar og flýja frá lífinu, en finnur að lokum hugsjónina í
veruleikanum, uns þetta tvennt verður eitt fyrir honum.8
Vandinn er sá að Vilhjálmur Meister sættist við félagslegan veruleika,
sem í meginatriðum er sá sami og Werther reis gegn. Hann stendur að
dómi Löwenthals á mörkum sáttar og andmæla, snýr sér í fyrstu fullur
leiða frá þurrkulegum bókhaldsheimi verslunarinnar að ævintýralegum
gerviheimi leikhússins, en hverfur frá honum aftur á vit „raunveruleikans“,
hjónabands og borgaralegra starfa.
Goethe vildi halda fast við hugsýn ítölsku endurreisnarinnar að maður-
inn gæti skapað heiminn að nýju með athöfnum sínum, og þess vegna taldi
Lukács hann „framsækinn“ höfund. Brandes og Löwenthal voru krítískari
út frá spurningunni um hvort slík nýsköpun væri möguleg á forsendum
þess sama samfélags og Goethe hafði fordæmt eftirminnilega í Þjáningum
Werthers. Hvers vegna er þessi munur á afstöðu þeirra og Lukácsar? Það
væri fráleitt að halda að Lukács hefði ekki komið auga á hvernig viðhorf
Goethes breyttist. Skýringuna er að finna í þróun Lukácsar sjálfs.
Goethe, Weimar og Stalín
Það getur varla þá kreppu í sögu mannkyns síðan að menn hafi ekki spurt
sig: er slík nýsköpun möguleg, geta yfirleitt orðið raunverulegar framfarir í
þágu alls mannkyns? Lukács var mjög upptekinn af þessari spurningu
löngu áður en hann snerist til marxisma fyrstu viku desembers 1918; hann
átti sér útgangspunkt í ungverskum bókmenntum, þýskri rómantík og
félagsfræði Webers, og kannski skrifaði hann merkustu heimspekiritgerðir
sínar, safnið Sögu og stéttarvitund, á fyrstu marxísku árum sínum meðan
528