Tímarit Máls og menningar - 01.11.1982, Síða 101

um nútímans hafa verið mótaðar flóknar
fræðikenningar um heiminn sem eru
handan þess sem við getum gert okkur
ljóst á grundvelli hversdagslegrar
reynslu. Nú efast fæstir um að vísindin
lýsi hlutveruleikanum sjálfum og geri
einnig grein fyrir veruleika mannsins í
heiminum. Sjálfsvitund manna virðist
þannig vera eitt andartak í framvindu
hlutveruleika sem engin tök eru á að
skilja nema í ljósi fræðikenninga sem eru
með öllu handan reynslu okkar af sjálf-
um okkur og heiminum. Hvernig má
þetta vera? Hvernig stendur á því að í
menningu okkar og vísindum hefur
myndast slík gjá milli hlutveruleikans
annars vegar og hugveruleika manns
hins vegar? Er þessi gjá raunveruleg eða
höfum við búið hana til? Og ef um
tilbúning okkar er að ræða, hvað hefur
hann í för með sér og af hverju stafar
hann? Merkir hann að okkur hafi skjátl-
ast í grundvallaratriðum um hlutdeild
okkar í mótun heimsins?
Nú geta vísindin sjálf ekki greitt úr
þessum vanda. Þau fást við að afla þekk-
ingar á einstökum sviðum hlutveru-
leikans eða á einstökum lögmálum sem
fyrirbærin lúta. Vandinn sem við er að
etja ræðst hins vegar af því hvaða skiln-
ing beri að leggja í veruleikann í heild.
Við hljótum þó, er við reynum að móta
heimsskilning okkar og lífssýn, að taka
mið af öllu sem vísindin fræða okkur um
veruleikann. Brynjólfur vill því móta
heimspeki sem tekur fullt tillit til
raunvísinda og er í samræmi við forsend-
ur þeirra og niðurstöður. Þannig ræðir
hann í fyrstu köflunum í Heimur rúms
og tíma um kenningar eðlisfræðinga um
tíma og rúm og fjallar síðan um einstök
fræðileg álitamál. Af þessum athugunum
sínum dregur hann síðan ályktanir varð-
andi þann skilning á veruleikanum sem
Umsagnir um bakur
hann telur að vísindi séu reist á: Að
heimurinn sé lögbundin heild þar sem
allir hlutir og atburðir — í fortíð, nútíð
og framtíð — eigi sér sinn sess í órofa
tengslum við allt annað í veruleikanum.
116. kafla bókarinnar, hinum lengsta
og viðamesta, verður vandinn sá að
tengja þennan skilning á hlutveruleikan-
um við skilning mannsins á sjálfum sér
sem frjálsum og ábyrgum geranda er
tekur virkan þátt í að móta heiminn. Um
þetta efni hefur Brynjólfur víða fjallað
áður í ritum sínum, ekki síst í Lögmdl og
frelsi.
Vandinn sem Brynjólfur glímir við er
í einfaldaðri mynd þessi: (1) Ef maður-
inn getur þekkt heiminn og tekið
ákvarðanir sem hafa áhrif á gang mála í
heiminum, þá hljótum við að gera ráð
fyrir því að veruleikinn sé löggengur; (2)
Ef við föllumst á að veruleikinn allur sé
löggengur, þá leiðir af því að allir at-
burðir í fortíð, nútíð og framtíð séu
jafnraunverulegir, og að reynslan mín, á
þessu andartaki, sé jafngild öllum öðr-
um stundum í veruleikanum í fortíð og
framtíð; (3) Hvernig er þá hugsanlegt að
við, ég og þú, höfum raunverulega áhrif
á gang mála í heiminum, eða með orða-
lagi Brynjólfs sjálfs: Hvernig fær „hlut-
deild mannsins í sköpunarverkinu . . .
samrýmst þeirri niðurstöðu, að framtíð-
in sem hann á sinn þátt í að skapa, sé eigi
að síður veruleiki á þessari stundu og
allar stundir"? (bls. 234).
Eða svo vandinn sé orðaður í enn
einfaldari mynd: Hvernig er hægt að
samræma sýn til veruleikans undir
sjónarhorni eilífðarinnar og sýn til veru-
leikans undir sjónarhorni líðandi stund-
ar? Hvernig má sætta eilífðina og sjálfið?
Er eilífðin nokkuð annað en sú blekking
sjálfsins að andartak þess vari alla tíð?
Eða öfugt: er sjálfið nokkuð annað en
595