Tímarit Máls og menningar - 01.11.1982, Page 103

sjálfu sér“ blekkjandi á sama hátt og það
er blekkjandi að tala um „algildan sann-
leika" sem við vitum ekkert um.
Ef þessar athugasemdir eru við hæfi,
þá kann að virðast sem forsendur þær,
sem Brynjólfur byggir á, stangist á við
niðurstöðuna sem hann vill ná fram. Vel
má vera að svo sé. I ritum sínum leggur
Brynjólfur einmitt áherslu á að rökræða
af alvöru viðbárur og athugasemdir af
þessu tagi. Fyrirfram eru engin gild svör
gefin við þeirri spurningu hver sé hlutur
mannsins í heiminum og þess vegna
skiptir viðleitnin sjálf til að botna í veru-
leikanum öllu máli. Og þess vegna eru
rit Brynjólfs Bjarnasonar ómetanlegt
framlag til íslenskra bókmennta og
umræðu um ævintýrið að vera til og vita
af því.
II
Samanburður ólíkra heimspekinga
kann ævinlega að orka tvímælis. Heim-
spekikenningar eru ekki fyrirbæri sem
unnt er að stilla upp hlið við hlið o|
skoða utan frá hvernig fari saman. I
samanburði á ólíkum heimspekikenn-
ingum verður að gera ráð fyrir því að
unnt sé að finna þeim sameiginlegt
viðfangsefni. En vandinn er að afmarka
slíkt efni, því að í heimspeki eru viðfangs-
efnin ekki gefin fyrirfram. Oll
heimspeki afmarkar með sínum sérstaka
hœtti efnið sem til umræðu hefur verið í
heimspeki í 2500 ár: veruleikann sjálfan.
Veruleikinn er í vissum skilningi ó-
ræður: Um leið og farið er að ræða um
hann er búið að afmarka hann með ein-
hverjum hætti, leggja í hann ákveðinn
skilning. Heimspekin fjallar því um
margvíslegan skilning manna á veruleik-
anum og leitast við að ígrunda hann,
leggja grunn að réttum skilningi á veru-
leikanum í heild.
Umsagnir um brekur
Hér er mikilvægt að átta sig á einum
einföldum greinarmun: Það er hugsan-
legt að öðlast réttan skilning á veru-
leikann, en það jafngildir ekki því að
hafa öðlast tœmandi skilning á honum.
Engri heimspeki má ætla þá dul að veita
tæmandi skilning á heiminum: Hún á
aðeins að grundvalla réttan skilning og
hrekja rangan. En ef tæmandi skilningur
er óhugsandi, þá er jafnframt óhugsandi
að til sé aðeins einn og einungis einn
réttur skilningur. Af þessum sökum er
ljóst að þegar við stöndum frammi fyrir
tvenns konar gerólíkum skilningi á veru-
leikanum, þá er ekki þar með sagt að
annar sé réttur og hinn rangur: I báðum
tilvikum kann að vera um réttan skiln-
ing að ræða eða rangan.
Þegar bera skal saman heimspeki-
kenningar er mikilvægt að í þeim sé að
finna sameiginleg grundvallaratriði og
einnig önnur sem þær greinir á um. Til
samanburðar við heimspeki Brynjólfs
vel ég því kenningu sem í veigamiklu
atriði fer saman við kenningu hans, en er
í öðrum atriðum, ekki síður mikil-
vægum, algerlega á öndverðum meiði.
Eg hef hér í huga heimspeki Jean-Paul
Sartres.
Báðir þessir heimspekingar, Brynjólf-
ur og Sartre, eiga það sammerkt að líta á
frelsi mannsins og sjálfræði sem mikil-
vægasta úrlausnarefni heimspekinnar: I
kenningum beggja er miðað að því að
sýna að frelsið sé ekki blekking, heldur
meginforsenda mannlífs á jörðinni. Ef
ekki er gert ráð fyrir mannlegu frelsi, þá
væri veruleiki mannsins ein allsherjar
markleysa.
Aður en lengra er haldið er rétt að
leiða hugann að því hvað er átt við með
frelsi mannsins og um leið hver eru
meginrök þeirra kenninga sem afneita
því. Með frelsi er almennt átt við að
597