Tímarit Máls og menningar - 01.11.1982, Page 104

Tímarit Máls og menningar
maðurinn sé ekki á valdi framandi afla
þegar hann tekur ákvarðanir. Hann geti
ákveðið sig sjálfur óháður allri nauðung.
Frelsið er fólgið í sjálfsákvörðun. Þessu
hafa ýmsir viljað hafna og fært ýmis rök
fyrir því að um eiginlega sjálfsákvörðun
sé ekki að ræða. Eg nefni eina alkunna
röksemd. Það sem menn kalla „sjálfs-
ákvörðun" er ekki annað en það að fara að
eigin vilja eða tilhneigingu; „frelsið" er þá
fólgið í því að það eru öfl sem búa í
manninum sem ráða því hvað hann
ákveður eða gerir, en ekki einhver utanað-
komandi eða framandi öfl. í þessum
skilningi eru dýr frjáls þegar menn
sleppa þeim lausum, þau hegða sér þá í
samræmi við eigin eðlishvatir og langan-
ir. Svokölluð sjálfsákvörðun væri sam-
kvæmt þessu sjónarmiði að gera það sem
manni sýnist eða mann langar til hverju
sinni; „frelsið" færi þá í einu og öllu eftir
getu manna og mætti til þess að gera það
sem hugur þeirra stendur til.
Hér er komið að grundvallareinkenni
þeirra kenninga sem afneita veruleika
mannlegs frelsis: Þær vilja útskýra frels-
ið með því að skírskota til afla sem eru
að verki í manninum sjálfum eða um-
hverfi hans og maðurinn lýtur hvort sem
honum er það ljóst eða ekki. Ef maður-
inn hefur á tilfinningunni eða ímyndar
sér að hann taki ákvarðanir sjálfur án
þess að nokkur öfl í lífi hans hafi af-
gerandi áhrif á hann, þá stafar það af því
að hann gerir sér ekki grein fyrir þeim
öflum sem eru að verki. Sjálfsákvörðun-
in er því blekking, eins konar skynvilla.
Þessari niðurstöðu vilja þeir hvorugur
una, Brynjólfur og Sartre. Báðir hafa
þeir sett fram heimspeki þar sem þessi
niðurstaða er hrakin og veröldin hugsuð
í ljósi þess að sjálfsákvörðun mannsins
sé möguleg og það skipti meginmáli,
jafnvel öllu máli, að fólk geri sér þetta
ljóst og lifi í samræmi við það, axli
ábyrgðina sem fylgir því að vera frjáls.
Meginrökin, sem þeir Brynjólfur og
Sartre tefla fram gegn þeim kenningum
sem afneita frelsinu, tengjast hug-
myndinni um ábyrgð mannsins: Ef
sjálfsákvörðun mannsins er blekking, þá
verður ekki hjá því komist að líta á
manninn sem leiksopp framandi afla og
svipta hann þar með allri ábyrgð. „Þá
væri ekki annað fyrir hendi en leggja
upp laupana. Oll siðferðileg ábyrgð og
gervöll viðleitni mannsins væri til einsk-
is. Trúin á slíkt væri ekki annað en
menntunarskortur og teldist til
hindurvitna", skrifar Brynjólfur, og bætir
við: „Ef menn færu eftir slíkri
vísindatrú, þá leiddi það beint í
dauðann. Hver nennir að Iifa langa ævi í
hörðum heimi eins og leikbrúða blindra
afla, þegar hann er líka sviptur ímyndun-
inni og blekkingunni?“ (Heimur rúms og
tíma, bls. 210—211).
Að dómi Sartres er sérhver viðleitni til
þess að afneita sjálfsákvörðun mannsins
tilraun til að dylja þá algjöru ábyrgð sem
fylgir því að vera frjáls vera: „Fyrsta
verk tilverustefnunnar er að eigna hverj-
um manni það sem hann er og gera hann
fyllilega ábyrgan fyrir tilveru sinni. Og
þegar við segjum að maðurinn beri
ábyrgð á sjálfum sér, þá eigum við ekki
við að hann sé eingöngu ábyrgur fyrir
sjálfum sér, heldur að hann beri ábyrgð
á öllum mönnum" (Existentialisme est un
humanisme, París 1946, bls. 24). Hvern-
ig má þetta vera? Ef sjálfsákvörðunin,
frelsið, er það sem gerir manninn mennsk-
an, þá leiðir af því að með sjálfs-
ákvörðunum sínum skapar hver maður
mynd af manninum eins og hann á að
vera, mynd sem hefur gildi eða á að hafa
gildi fyrir alla aðra menn: Með sjálfs-
ákvörðunum okkar ákvörðum við í hverju
598