Tímarit Máls og menningar - 01.11.1982, Síða 106

Tímarit Mdls og menningar
neitun á því sem er og því óræð sem
slík.
Hér höfum við einnig lykilinn að allri
heimspeki Sartres: Það eru til tveir
grundvallarveruhættir í veruleikanum,
vera hlutanna, vera vitundarinnar, sem
eru hvor um sig óræðir: Vera vitundar-
innar er einungis skiljanleg að svo miklu
leyti sem hún tengist veru hlutanna og er
sífellt að ljóstra þeim upp — Vera hlut-
anna er einungis skiljanleg að svo miklu
leyti sem þeir eru viðfang vitundar sem
gefur þeim merkingu.
I öllum lýsingum Sartres og útfærsl-
um á þessari meginkenningu sinni hefur
þó annar veruhátturinn algjöran for-
gang, en það er vera vitundarinnar.
Skýringin á því er sú að dómi Sartres, að
það er vitundin sem er uppspretta merk-
ingar alls í heiminum. Aður en vitundin
kemur til sögunnar er heimurinn öld-
ungis merkingarlaus og því með öllu
marklaust að tala um löggengi veru-
leikans sem væri til óháð vitund okkar
um slíkt löggengi. Og teljum við okkur
geta vitað af slíku löggengi og fellt þann
dóm að allt, sem gerist, gerist samkvæmt
skiljanlegu löggengi, þá erum við í mót-
sögn við sjálfa okkur. Hvers vegna?
Vegna þess að vera vitundarinnar er
frelsi. Hún er fólgin í því að vera ekki
hluti af veru hlutanna sem eru það sem
þeir eru. Vitundin er veruleiki sem sífellt
ákvarðar sig sjálfur og er því aldrei ein-
faldlega „það sem hún er“. Og vegna þess
að hún er frelsi getur hún ljóstrað upp
um veru hlutanna, sagt hvað þeir eru og
eru ekki. Öll þekking okkar og vísindi
eigi því rót sína í frelsi vitundarinnar,
sem fellir sífellt dóm um það sem er og
ekki er og ákvarðar þar með merkingu
alls í heiminum.
Af því sem ég hef nú rakið úr
heimspeki Sartres er ljóst að hún stang-
ast í grundvallaratriðum á við heimspeki
Brynjólfs. Samkvæmt kenningu Brynj-
ólfs getum við að vísu ekki þekkt lögmál
hlutveruleikans í smáatriðum, en við
hljótum að gera ráð fyrir algjöru
löggengi hans: Öll helstu rök Brynjólfs í
Heimur rúms og tíma (sem og í fyrri
bókum hans) lúta að því að löggengi sé
grundvallarforsenda vísinda og einnig
frelsis. Ef ekki ríkti löggengi í heimin-
um, þá hlytum við að gera ráð fyrir að
vísindi okkar væru öll sundurlaus. Við
gætum ekki reitt okkur á neitt nema
skammvinnar skynjanir, og í slíkum
heimi væri frelsið háð ótal tilviljunum
og þar með væri marklaust að tala um
frelsi.
Samkvæmt þessu er vera hlutanna
ekki óræð, að dómi Brynjólfs, okkur er
kleift að vissu marki að sýna hana.
Þekkingu okkar og skilningi eru hins
vegar takmörk sett, því að við megn-
um ekki að sjá nema hluta heimsins.
Af því spretta svo hin erfiðustu úrlausn-
arefni og hef ég áður rakið hvernig
Brynjólfur tekst á við þau. Hvernig er
hægt að skilja að sjálfsvera okkar, sem er
hluti af löggengum hlutveruleika, hafi í
reynd áhrif á gang mála í heiminum?
Leiðin sem Brynjólfur sér til lausnar
þessum vanda er sú að okkur verði að
skiljast að hugvera okkar og hlutvera séu
tvö horf sama veruleika og þannig hafi
sjálfsvera okkar, sem sé sjálfstæður hluti
af altækum hlutveruleika, áhrif á gang
mála í heiminum. Með öðrum orðum:
Leiðin er sú að reyna að skilja hinn
altæka hlutveruleika og einingu hugveru
og hlutveru í honum undir sjónarhorni
eilífðarinnar.
Af þessu má sjá að Brynjólfur leggur
„veru hlutanna" til grundvallar „veru vit-
undar,“ því að hann gerir fyrst ráð fyrir
að til sé löggengur hlutveruleiki að öllu
600