Tímarit Máls og menningar - 01.11.1987, Side 9

Arni Bergmann
Byltingin, bókmenntirnar og
sósíalrealisminn
Sá sem skoðar sögu sovéskra bókmennta leggur út í pólitískt ævintýri.
Hætt er við því að það verði útundan hjá honum að fjalla um sérleika bók-
menntanna, um nýjungar og hefð og tilraunastarfsemi. Astæðan er blátt
áfram sú, að hvergi hefur hið pólitíska vald lagt sig rækilegar fram en í Sov-
étríkjunum um að virkja bókmenntir í þágu sinna markmiða: fá fólkið til
fylgis við byltinguna, ala það upp til þjónustu við það samfélag sem ýtti úr
vör fyrir sjötíu árum. Sú saga er flóknari og litríkari en margir halda. Hún
er til dæmis alls ekki bundin við hlýðni eða óhlýðni við tilskipanir valdhaf-
anna. Löngu fyrir byltingu var sterk hefð fyrir því í Rússlandi, að rithöf-
undurinn væri ábyrgur ráðgjafi lesendanna í lífsvanda þeirra, kennari þeirra
og siðameistari. Það er styttra á milli fordæmingar nítjándualdarhöfðingj-
ans Tolstojs á skáldverkum sem dægrastyttingu án siðræns boðskapar og
kröfu sovéska sósíalrealismans um nytsemi og uppeldisgildi skáldskapar,
en menn almennt gera sér grein fyrir.
Byltingin sjálf og grimm borgarastyrjöld sem á eftir fylgdi ollu mikilli
sprengingu í húsi bókmenntanna. Sumir höfundar fylltust hrolli og við-
bjóði eins og Ivan Búnin lýsir í dagbók sinni, „Bölvaðir dagar“. Áður en
langt um leið höfðu þeir flúið land, og skrifuðu í Berlín og París bækur og
greinar um dauðateygjur þess Rússlands sem var, um söguleg svik, óskapn-
að og grimmd, um Ríki Satans sem risið var í austri. Sumir fóru og komu
aftur síðar eins og Alexei Tolstoj greifi. Aðrir komust í fagnaðarvímu eins
og skáldið Majakovskí, höfðingi fútúrista — nú gerðist loksins eitthvað
sem um munaði, nú varð allt nýtt, ljóðið, lesandinn og skáldið. Margir
biðu átekta, en skrifuðu sig með einum eða öðrum hætti í sátt við Tilraun-
ina miklu: þeir vissu ekki á hverju var von, en þeim var engin eftirsjá í
keisarans Rússlandi, „landi þræla og landi herra“ eins og Lermontov hafði
kveðið. Kannski vildu þeir sumir hverjir reyna að taka það besta úr rússn-
eskri menningu með sér til nýrra tíma, miðla því til nýrra lesenda sem
höfðu áður varla vitað hvað bók var.
399