Tímarit Máls og menningar - 01.11.1987, Síða 72

Tímarit Máls og menningar
skiptum, að vindar blésu úr annarri átt en verið hafði um stund og 1964 var
Khrúsjov, sem hafði sjálfur leyft að sagan af Ivan Denísovitsj kæmi á prent,
steypt frá völdum. Eftir það birtist aðeins ein stutt saga á prenti í Sovét-
ríkjunum eftir þann mann, sem fyrir skemmstu hafði verið titlaður arftaki
Tolstojs. Solzhenytsin fluttist yfir í heim Samízdat, sem er samnefnari
þeirra verka sem ekki komast á prent í landinu. Hinar miklu skáldsögur
hans, „I fyrsta hring“ og „Krabbadeildin“ gengu í afritum milli manna og
hafa aldrei verið gefnar út í heimalandi höfundar. Þar kemur fleira til skýr-
ingar en það kuldaskeið í pólitík og menningarmálum sem nú var að hefjast
og kom m.a. fram í frægum réttarhöldum yfir Alexandr Sínjavskí og Júlí
Daníel árið 1966. I þeim skáldsögum sem nú voru nefndar er haldið áfram
lýsingu Solzhenitsyns á fangabúðalífi Stalínstímans og eftirmálum þeirra,
en þær eru ítarlegri, grimmari og fela í sér sterkari alhæfingar um sovéskt
stjórnarfar en „Dagur í lífi ívans Denísovitsj". Þar er ekki aðeins sýnt hve
grátt sú tortryggni valdsins leikur saklausa menn — innan fangabúða sem
utan — sem bannar allt nema það sem er sérstaklega leyft. Þar er einnig lýst
þeim sem stjórna hakkavél leynilögreglunnar eða hagnast á hennar illa
starfi, skyggnst á bak við valdhroka þeirra og hagsmunapot. I skáldsögunni
„I fyrsta hring“ er það einnig sýnt með mjög eftirminnilegum hætti, hvern-
ig fangar og valdsmenn skipta um hlutverk. Þeir síðarnefndu, allt frá smá-
varðhundum til æðsta manns, eru í raun og veru orðnir ófrjálsir menn með
einum eða öðrum hætti, fangar þess ótta sem þeir telja nauðsynlegan til að
stjórna mannfólkinu. Meðan fangarnir, þeir sem allt hefur verið frá tekið,
eru með nokkrum hætti orðnir frjálsir menn aftur. Eða eins og einn þeirra
verkfræðinga, sem eru neyddir til að leysa tæknileg verkefni fyrir leyni-
lögregluna, segir við æðsta mann þeirrar stofnunar: „Þér þurfið á mér að
halda. En ég ekki á yður.“
Raunsæib og frumleikinn
Það er rétt að minna á það, að hvort sem höfundur á borð við Alexander
Solzhenytsin var leyfður eða bannaður, var aldrei deilt í alvöru um bók-
menntalega eða listræna þætti verka hans. Sögur hans eru algerlega innan
ramma klassískrar rússneskrar hefðar, þar er leitast við að bregða upp
sannferðugri mynd af veruleikanum í hans margbreytileika. Aðferðin er
byggð á trúnaði höfundar við eigin dýrkeypta reynslu, við alla þá þekkingu
á tíma og aðstæðum sem hann fær saman dregið, við málfar einstakra hópa
og manngerða — fanga, sveitamanna, höfuðborgarmenntamanna, lög-
regluvarðhunda, og loks á breidd í frásögn, sem spannar mikið persónu-
safn. Solzhenytsin er enginn módernisti og gæti vel verið að honum sjálfum
virðist margt í bókmenntalegri tilraunastarfsemi á Vesturlöndum óþarft eða
462