Tímarit Máls og menningar - 01.11.1987, Blaðsíða 78

Tímarit Máls og menningar
óralangt frá vélrænni framfaratrú og pólitískri nytsemdarhyggju, en hafa
þeim mun meiri áhuga á þeim gildum sem gera manneskjunni kleift að
halda höfði í heimi sem er erfiður og háskalegur, hvernig sem þeir nú hafa
reynt að leysa úr spurningum um eignarrétt á framleiðslutækjum eða
skipulag vinnunnar.
Sannleikurinn lifir í minninu
Söknuður og um leið þung áhersla á hve dýrmætt það er og nauðsynlegt að
muna mannlíf, reynslu sem gleymskan ógnar, setja mjög svip á skáldsög-
urnar „Matjora kvödd“ eftir Raspútín (1976) og „Búranstöðin — Og dag-
urinn er lengri en öld“ eftir Tsjingís Ajtmatov (1982).
Skáldsaga Raspútíns lýsir síðasta sumrinu sem fólk býr á Matjoru, eyju í
fljótinu Angara í Síbiríu — verið er að reisa mikið orkuver við Bratsk og
eyjan verður kaffærð í uppistöðulóninu. Mannabyggð, sem lifað hefur í
300 ár, er dauðadæmd. Sumir láta sér fátt um finnast, ekki síst unga fólkið
sem ánetjast hefur borgarys og tæknigaldri, en margir vilja helst ekki fara
og það fer ekki milli mála að með þeim er öll samúð höfundar. Sagan hefst
á sérkennilegri uppreisn, komnir eru menn til að saga trékrossana af leið-
unum í kirkjugarðinum. Og kerlingarnar í þorpinu, sem eftir eru, hrekja þá
burt með formælingum: þið eruð ekki menn að fást við að raska ró dauðra,
segja þær við felmtri slegna karla sem ekki kunna aðra vörn en þá sígildu:
við erum að hlýða skipunum. Fyrir konunum fer Darja gamla, en í henni
lætur höfundur koma fram allan þann trega og þá reiði sem safnast hefur
upp hjá honum sjálfum yfir því að kastað er fyrir róða lífsháttum sem
tengja okkar tíma við líf forfeðranna um leið og þorpin eru brennd eða
færð í kaf, gömlum amboðum hent og undrum náttúrunnar spillt. Hún sit-
ur döpur í kirkjugarði plássins sem hún verður senn að kveðja og undrast
sljóleika þeirra „sem margar kynslóðir lifðu fyrir“ og hugsar: „Sannleikur-
inn lifir í minninu. Sá sem er minnislaus lifir ekki.“
I sögunni „Matjora kvödd“ greinir frá því, að andófið gegn fram-
kvæmdagleðinni og breytingunum koðnar niður í vanmætti og ráðleysi.
Smám saman hverfa íbúarnir á brott og öllu er brennt sem brunnið getur.
En gamla Matjora, sveitaþorpið með sínar gömlu hefðir, hrósar samt sigri á
sinn átt. Darja og vinir hennar hafa betur í deilum um það sem helst gefur
lífinu gildi, hvort sem væri við útsendara framkvæmdavaldsins eða þá yngri
kynslóðina (Andrei, sonarson Dörju). Og það kemur skýrt fram og greini-
lega að talsmenn dæmigerðs sovésks hugsunarháttar (skipun er skipun,
hröðum hagvextinum) hafa ekki af miklu að státa. Þorpið nýja, sem reist
hefur verið á öðrum stað fyrir íbúa Matjoru er sálarlaust húsasafn af teikni-
468