Tímarit Máls og menningar - 01.11.1987, Blaðsíða 36

Tímarit Máls og menningar
Bókmenntirnar urðu á stríðsárunum samstilltur kór með miklu sterkari
og náttúrulegri rökum en áður. Vitanlega var ritskoðun ströng, en þegar
„föðurlandið er í hættu“ sætta menn sig betur við þann kross en ella. Allir
sem vettlingi gátu valdið skrifuðu sögur um ógnir og hetjuskap stríðsins,
ortu harmljóð og hvatningaljóð og ástarkveðjur til þeirra sem heima sátu.
Bestu skáld lögðu þjóðinni til söngtexta sem allir fóru með, bæði um
„þjóðarheift sem ólgar eins og hafið“ og hermanninn sem skrifar elskunni
sinni: „Bíð þú mín og ég kem aftur.“ Eftir tíu ára hlé kemur árið 1943 út
ljóðakver eftir Pasternak þar sem hann segir (í „Dirfsku“) „nafnlausum
hetjum umsetinna borga“ að
ykkar dáð er orðum æðri.
Og í „Sigurvegaranum” talar hann um borgina Leníngrad, sem allur
heimur dáist að eftir að hún rýfur umsátur hinna þýsku herja, sem kostaði
mörg hundruð þúsund manns lífið:
Allt sem er hugsað á himni og jörð
hefur hún þolað og gjört.
Margt af því sem skrifað var um stríðið var ekki ætlað til langlífis. En
hugblær bókmenntanna varð einlægari og sannari en verið hafði um hríð
og til urðu verk sem enn er vitnað til fyrir sakir vel bitastæðra lýsinga á
hversdagsmanninum í eldraun stríðsins. Nefna má sögu Viktors Nekra-
sovs, „I skotgröfum Stalíngrad" sem bregður upp á tilgerðarlausan hátt
einkar trúverðugu safni persóna, og svo kvæðabálkinn um Vasilí Tjorkín
eftir Alexandr Tvardovskí ( 1910-1971). Tjorkín er sá óbreytti hermaður
sem allir kunna vel við, vegna þess að hann er kátur piltur sem segir mergj-
aðar sögur, syngur angurværa söngva og sameinar heilbrigða skynsemi og
barnslega hreinskiptni. Honum er stríðið eins og hvert annað strit, sem
verður að vinna eins vel og unnt er, því að um líf og dauða er að tefla — og
ekki meira um það. Það dró ekki úr vinsældum þessa bálks, að hann tekur
mjög svip af svip af alþýðlegum sagnakvæðum og tækifærisvísum.
Margir bjuggust við því, að sigurinn yfir Hitler mundi reynast að stríð-
inu loknu góður áburður á vaxtarsprota frelsisins, hvort sem væri í þjóðlíf-
inu yfirleitt eða á sviði bókmenntanna. Þær vonir rættust ekki. Pólitísk for-
ysta landsins virtist engin úrræði önnur kunna en þvingun, eftirlit, refsing-
ar til að píska þegnana áfram í uppbyggingarstarfi sem enginn efaðist um
að mikil nauðsyn var að vinna. Enn á ný hófust pólitískar handtökur,
þrengt var sem mest að samskiptum við útlönd sem komist höfðu á í stríð-
426