Tímarit Máls og menningar - 01.11.1987, Blaðsíða 20

Tímarit Máls og menningar
um líftóruna. Þessi ástríðulausa frásögn af því, hvernig synir rísa gegn föð-
ur, verður þeim mun óhugnanlegri sem hún er blönduð innskotum um
smámuni eins og það, hvenær rauðliðar komast í bað og hvað þeir fá að éta
— og hlýlegum orðsendingum til móðurinnar um að hún hugsi sem best
um hestinn Stjopa, sem eftir er heima, þvoi fætur hans upp úr sápu sem
geymd er á bak við helgimyndirnar og „ þá mun guð ekki yfirgefa yður“.
Enda þótt Isak Babel væri vafalaust maður byltingarinnar og þótt höfð-
ingi á borð við Maxím Gorkí bæri lof á sögur hans, var ekki skortur á
gagnrýnendum og áhrifamönnum (meðal þeirra var sjálfur herstjóri Rauða
riddaraliðsins, Búdjonní) sem sökuðu höfundinn um kvalalosta, hunsku og
níð um göfuga hermenn byltingarinnar. í deilum sem risu um þessar sögur
kom skýrt fram sú krafa sem átti eftir að verða allsráðandi í sovésku bók-
menntalífi: höfundur hefur ekki tekið skýra afstöðu í hinum stærstu mál-
um fyrr en hann skammtar „okkar mönnum" meira af jákvæðum eiginleik-
um en neglir andstæðingana upp við grimmd og fólsku. Hann á m.ö.o að
sýna sem mesta hlutdrægni. Sjálfur skrifaði Babel fátt eftir þetta (einkum
sögur og leikrit um líf Odessugyðinga) — og hann lenti síðar í kvörninni
miklu, hreinsunum Stalíns, og lést í fangabúðum í Síbiríu árið 1941.
Einhverja merkilegustu og heillegustu lýsingu þess tíma sem hér um
ræðir er að finna í skáldsögunni „Lygn streymir Don“ eftir Mikhaíl Sho-
lokhov (1905- 1984) sem kom út í fjórum bindum á árunum 1928-1940.
Þessi mikla saga gerist ekki meðal verkamanna, ekki meðal þeirra sem
samkvæmt stöðu sinni í þjóðfélaginu mynduðu „dæmigert byltingarum-
hverfi“. Sovéskar bókmenntir segja reyndar, þegar á heildina er litið, mun
meira um bændur eða menntamenn andspænis kostum sem í boði voru
byltingarárin en um verkamenn — tilraunir Öreigaskálda til að breyta þeim
hlutföllum skiluðu ekki árangri. Sholokhof sagði, eins og aðrir höfundar,
frá fólki og atburðum sem hann þekkti best. Hann var upp alinn í kósakka-
byggðum. Kósakkar voru reyndar líklegir til að taka byltingunni með
miklum fyrirvörum eða snúast beinlínis gegn henni. Þeir voru bændur og
um leið uppistaðan í riddaraliði keisarans, voru efnaðri og áttu sér aðrar
hefðir en rússnesku bændakurfarnir, sem þeir iitu niður á, þeir voru aldir
upp í hermennskudyggðum og oft hafðir til að brjóta á bak aftur uppsteit
gegn yfirvaldinu, hvort sem þar fóru Pólverjar, stúdentar eða marxistar.
„Lygn streymir Don“ var óralangt frá nýjabrumi í skáldskap, sjálft varð
þetta verk áhrifamikið framlag til þess að sovéskar bókmenntir héldu sig
sem mest innan hefðar hinnar lygnu og breiðu og raunsæju rússnesku
skáldsögu nítjándu aldar. Því er stundum haldið fram að jafn gjörólíkir
menn og Mikhaíl Sholokhov og Alexander Solzhenytsin séu í bókmennta-
legum skilningi synir Tolstojs og hefur oft meiru verið logið. „Lygn
j
410