Tímarit Máls og menningar - 01.11.1987, Blaðsíða 37

Byltingin, bókmenntirnar og sósíalrealisminn
inu, og á sviði mennta og lista var hert meir en nokkru sinni fyrr á kröfum
um flokkshollustu, um beina og skilyrðislausa hlýðni við pólitíska nyt-
semi.
Enn og aftur voru ítrekaðar kröfur um sósíalrealisma í bókmenntum sem
væri jákvæður og uppbyggilegur og auðskiljanlegur. Arin 1946 og 1948
voru farnar tvær herferðir til að fylgja þessum kröfum eftir og stýrði þeim
áðurnefndur Andrei Zhdanov, menningarstjóri flokksins. Ritstjórar, leik-
hússtjórar og fleiri ábyrgðarmenn voru teknir til bæna fyrir að sýna ekki
nægan sóma verkum um samtímann sem sýni „hinn sovéska mann og hans
siðferðilegu kosti í fullri stærð“ eins og gjarna var að orði kveðið. I fyrri
herferðinni voru tveir rithöfundar lagðir á höggstokkinn öðrum til varnað-
ar. Skáldkonan Anna Akhmatova var gerð að einskonar galdranorn þeirrar
villu að dýrka „listina fyrir listina", og halda fram í ljóðum munúð, dapur-
leika, dulhyggju og pólitísku sinnuleysi. „Hér höfum við hinn þrönga og
guðs volaða skáldskaparheim taugastrekktrar frúar, sem er á þönum milli
dyngju sinnar og bænahúss," sagði Zhdanov og þóttist góður með sig.
Hinn höfundurinn var Mikhaíl Zosjsenko, sem varð þegar á þriðja áratugn-
um frægur fyrir ádrepur um hinn sovéska smáborgara á fáránlegu flakki
milli heimskulegra tilskipana og stofnana. Zosjsenko var sekur fundinn um
að hafa haldið áfram að fikra sig eftir sama streng og hefði hann farið með
níð um hina sovésku þjóð í nýlegum sögum sínum. Þessir höfundar voru
reknir úr Rithöfundasambandinu og verk þeirra sáust ekki á prenti fyrr en
meir en áratug síðar.
Ekki nóg með það. Margreyndur kommúnisti, Alexandr Fadejev, með-
limur í miðstjórn flokksins og formaður Rithöfundasambandsins, hafði ár-
ið 1945 gefið út vinsæla skáldsögu, „Unga varðliðið". Hún lýsir hópi ungl-
inga sem mynduðu með sér andspyrnuhreyfingu á hernámssvæði Þjóð-
verja, gerðu þeim margar skráveifur en náðust og létu líf sitt með sóma eftir
harðar raunir í pyntingaklefum Gestapó. Skáldsaga þessi byggði á raun-
verulegum atburðum. En tveim árum síðar var Fadejev sakaður um alvar-
legar hugmyndafræðilegar villur — hann hafði lýst samtökum unglinganna
sem sjálfsprottinni hreyfingu, vanrækt að láta það koma fram, að Komm-
únistar, starfandi neðanjarðar, hefðu leiðbeint þeim. Fadejev hlýddi og
breytti skáldsögunni með því að setja þar inn nokkra góða flokksmenn og
gera áhrif þeirra sem mest — hin nýja gerð kom út árið 1951.
Þessi gauragangur bar afar skýr skilaboð: það verður hvergi slakað á
klónni. Ekkert umburðarlyndi við þá sem ekki ganga í takt við alla hina.
Arið 1948 var svo hnykkt á með samþykktum Rithöfundasambandsins
gegn „formalisma, fagurkerahyggju og borgaralegri heimsbórgarastefnu".
Síðasta skammaryrðið vísaði til þess, að ofan á fyrri einstefnu í túlkun á
427