Tímarit Máls og menningar - 01.11.1987, Síða 70

Tímarit Máls og menningar
spurningar sem seint verður svarað. Urvinnsla hans var kannski ekki djúp-
tæk, en hann og fleiri viðurkenndu að minnsta kosti þá þörf, að fjalla um
þær siðferðilegu þrautir sem enginn kemst undan í samskiptum sínum við
annað fólk. Með þeirri málsmeðferð var einnig stigið skref frá sjálfumglöð-
um staðhæfingum um hinn nýja sovéska mann, sem hefur þegar leyst flest-
an tilvistarvanda og sækir jafnt og þétt fram til meira ljóss.
Krafan um andlega ráðvendni rithöfunda kom og fram í því, að mynd sú
sem bókmenntir gáfu af hvunndagslífi manna varð blátt áfram raunsannari,
minna var um tilburði til að sneiða hjá skuggahliðum, hvort sem um var að
ræða spillingu, valdníðslu, misrétti, kröpp kjör, eða ótrúa eiginmenn,
drykkjurúta, framhjáhaldsbörn og annað fólk sem ekki passaði inn í glans-
mynd. Þessi ráðvendni kom líka fram í viðleitni til að endurskoða söguna.
Það sást ekki síst í skáldsögum um styrjöldina, sem út komu um þetta leyti.
I þeim var óhrjálegur hvunndagsleiki stríðsins skoðaður betur en áður og
svo fyrstu mánuðir stríðsins, þegar Sovétmenn biðu mikið afhroð fyrir
herjum Hitlers, afhroð sem einatt var því að kenna, að hreinsanir Stalíns
höfðu leikið grátt her landsins og geðþóttastjórnarhættir og tortryggni
valdsins gerðu illt verra á þeim tvísýnu tímum. Sagan „Júlí 1941“ eftir Júrí
Bondarév segir frá sovéskum her, sem lendir í herkví og bíður mikið og
óþarft afhroð. Hún hlaut allharða gagnrýni, meðal annars í nafni miskunn-
seminnar: vitnað var til lesenda sem kölluðu slíkar bókmenntir ómennskar
— sonur minn féll í stríðinu, segir einn slíkur, og ég má ekki til þess hugsa,
að fórnardauði hans hafi verið meiningarlaus, okkar mönnum sjálfum að
kenna. En þeir sem tóku upp hanskann fyrir Bondarév sögðu sem svo, að
bókmenntir yrðu mannúðlegar einmitt með því að vera sannar, huggunar-
bækur drægju blekkingar yfir augu manna og afvopnuðu þá innan frá.
Doktor Zhivago og Ivan Denísovitsj
A þessa leið voru menn að skrifa og deila um 1960. Og vitanlega voru
menn sífellt að rekast á landamerki hins leyfilega. Þegar Boris Pasternak
sendi skáldsögu sína um Doktor Zhivago til málgagns framfaranna, Novyj
mír, endursendi ritstjórnin handritið með þessum ummælum: „andinn í
skáldsögu yðar er andi fjandskapar í garð hinnar sósíölsku byltingar. Boð-
skapur skáldsögu yðar byggist á þeirri sannfæringu, að Októberbyltingin,
borgarastyrjöldin og þjóðfélagsbreytingar sem af þeim leiddi hafi ekki fært
þjóðinni neitt nema þjáningu og tortímt rússnesku menntamannastéttinni
ýmist í bókstaflegum eða siðferðilegum skilningi.“
Hér er að sjálfsögðu um miklar einfaldanir að ræða um inntak mikillar
og margslunginnar skáldsögu, en formúla ritstjóranna segir sína sögu.
Menn treystu sér ekki til að birta rit þar sem gefið væri til kynna (með því
460