Tímarit Máls og menningar - 01.11.1987, Blaðsíða 29

Byltingin, bókmenntirnar og sósíalrealisminn
Bækur sem þær er nú voru nefndar og margar þeim skyldar báru sterkan
keim af ýmsu sem var að gerast í pólitísku lífi landsins um þessar mundir.
Um 1928 var tíma NEP lokið — ekki bara í þeim skilningi að einkageir-
inn í atvinnurekstri væri lagður niður og síðan tekið að smala bændum af
mikilli hörku inn í samyrkjubú. Um leið var hert á öllum kröfum um póli-
tískan rétttrúnað, visst umburðarlyndi í garð sérsjónarmiða í pólitík,
„borgaralegra sérfræðinga“ í fyrirtækjum eða þá „meðreiðarsveina" í bók-
menntum, var lagt fyrir róða. Efst á dagskrá var sett að iðnvæða landið sem
skjótast, alla krafta skyldi stilla saman til að flýta því verki, að öðrum kosti
myndi byltingarþjóðfélagið ekki lifa af og „sósíalismi í einu landi“ verða
úlfum auðvaldsins að bráð. Og vegna þess að landið var fátækt að tækni og
sérþekkingu var stóriðju komið upp og reist mikil orkuver með afar frum-
stæðum aðferðum og með miklum mannfórnum — vegna þess að valdhafar
gátu skammtað sér að vild lof sem gagnrýni.
Þetta voru þverstæðufullir tímar. Enginn veit í hvaða hlutföllum blönd-
uðust í framkvæmdaofsa fyrstu fimm ára áætlana Stalíns sannur áhugi og
eldmóður ungra manna, sem höfðu smitast af bjartsýnni tæknidýrkun og
mikilleika verkefnanna — og svo valdníðsla og nauðung sem beitt var til að
smala fólki til starfa fyrir sáralítið kaup við herfilegustu aðstæður. Framfar-
ir í iðnaði stönguðust á við eymd og hnignun í sveitum sem samyrkjuher-
ferðin lék grátt og svipti sínu besta vinnuafli: miljónir þeirra bænda, sem
skást hafði vegnað í búskap eftir að óðulum aðalsins var skipt upp á sínum
tíma, voru úrskurðaðir „stórbændur" og reknir í banvæna útlegð. Þetta
voru tímar almennrar menningarbyltingar með mikilli þenslu í skólakerfi,
bókaútgáfu, leiklist, vísindum — um leið var þrengt gífurlega að skapandi
leit, sjálfstæðri hugsun, allt sem ekki féll skilmálalaust að skilningi flokks-
forystunnar á því hvað væri nytsamlegt var dæmt ekki aðeins óþarft heldur
beinlínis skaðlegt, gott ef ekki glæpsamlegt.
Rithöfundar og gagnrýnendur tengdir RAPP (Sambandi rússneskra ör-
eigarithöfunda) létu öllum illum látum gegn hverjum þeim sem þeim þóttu
hikandi og hálfvolgir í hollustu við kommúnískan málstað. RAPP lýsti því
yfir árið 1930, að „lýsing á Fimm ára áætluninni og stéttabaráttunni sem
háð er um hana er eina vandamál og viðfangsefni sovéskra bókmennta".
Þessi samtök, sem áttu mikinn þátt í því að menn eins og Mandelstam og
Pasternak, Búlgakov og Zamjatín, voru dæmdir til þagnar, vildu skipu-
leggja bókmenntaskrif eins og hverja aðra stálframleiðslu, heimtuðu af rit-
höfundum að þeir gerðust fyrst og fremst annálsritarar hinna miklu fram-
kvæmda. RAPP hafði náð undirtökunum í sovésku menningarlífi um og
upp úr 1930, en í hinni pólitísku forystu voru enn til menn, sem leist ekkert
á þessar „öfgar“, og virðingamaður eins og Maxím Gorkí tók í sama streng.
419