Tímarit Máls og menningar - 01.11.1987, Blaðsíða 24

Tímarit Máls og menningar
göngu“ sinni rjúfa þau einangrun sína, öðlast nýjan skilning á sögu sinni og
þjóð, eru reiðubúin til að deila með henni kjörum og framtíð.
A þessum árum gerist margt í senn: meðan hvítliðinn og greifinn Alexei
Tolstoj snýr heim til að gerast einn af helstu menningarvitum Sovétríkj-
anna, eru sumir þeirra rithöfunda sem að byltingunni stóðu á leið úr landi,
eða inn í svokallaða „innri útlegð“. Til dæmis að taka Jevgení Zamjatín
(1884-1937) sem keisaraleg yfrvöld höfðu á sínum tíma sent í útlegð til Sí-
biríu fyrir vinstrivillur. Eftir byltingu gerðist Zamjatín einn helstur for-
sprakki Serapíonbræðra og hélt af meiri hreinskilni og dirfsku en flestir
aðrir á lofti rétti rithöfundarins til sérvisku og ádrepu, til að neita allri við-
leitni til að spenna hann fyrir einhvern nytsemdarvagn. Þegar árið 1921
skrifar hann á þessa leið:
„Sannar bókmenntir geta aðeins vitfirringar, einsetumenn, draumóra-
menn, uppreisnarmenn, efasemdarmenn skapað, en ekki duglegir og dyggir
embættismenn. . . Ég er hræddur um að við eignumst ekki sannar bók-
menntir fyrr en við erum læknaðir af þeirri nýkaþólsku, sem hræðist hvert
villutrúarorð. Og ef þessi sjúkdómur er ólæknanlegur, þá er ég hræddur
um að rússneskar bókmenntir eigi sér aðeins eina framtíð: fortíðina."
Þessi viðhorf gengu vitanlega þvert á sögulega bjartsýni byltingarforingja
og túlkun þeirra á „ábyrgð rithöfundarins gagnvart samfélaginu". Þau
gengu og þvert á aðlögunarhæfileika margra „meðreiðarsveina“ byltingar-
innar í hópi rithöfunda. Zamjatín hlífði engum. Hann samdi háðskar og ill-
kvittnar sögur um sovéska skriffinna sem reyna að leysa öll vandamál með
tilskipunum („hungur er hér með stranglega bannað"), um litla karla í sam-
félaginu, sem eru sem óðast að tileinka sér málfar og viðhorf hins nýja
valds. I sögunni „Hellirinn" lýsir hann því hvernig hörð lífsbarátta í samtíð
hans brýtur niður arf siðmenningarinnar í mannfólkinu og sendir það aftur
í barbarí ísaldar. Þessar sögur vöktu litla hrifningu þeirra sem ferðinni réðu
og þekktasta verk Zamjatíns kom aldrei út í Sovétríkjunum. Það er fram-
tíðarskáldsagan „Við“ sem skrifuð var árið 1920.
Þessi merka saga ber því vitni að Zamjatín óttaðist furðu snemma að
bolsévikar mundu teyma rússnesku byltinguna út í ógöngur alræðisins,
hún er viðvörun hans um hugsanlegar afleiðingar þess, að þeir telji sig eina
vera handhafa rétts og vísindalegs skilnings á mannlegu félagi. Hér við bæt-
ist að í þessari sögu er tæknin ekki það fagnaðarerindi sem flestir samtíma-
menn Zamjatíns trúðu á, heldur tæki til að gera Valdið að pottþéttu Alræði
í höndum hins mikla leiðtoga, Velgjörðarmannsins, sem svo er nefndur.
„Við“ gerist að nokkrum öldum liðnum í borg úr gleri og stáli, sem vegg
er um slegið og fær enginn að fara út fyrir. Þar hafa einstaklingurinn og
frelsið verið þurrkuð út í nafni stærðfræðilega útreiknaðrar hamingju. Allir
414