Tímarit Máls og menningar - 01.11.1987, Síða 83

Hláka, frosthörkur, endurskobun
veiðum og minningum er að hverfa af mannavöldum. Þeir Raspútín hafa
reyndar báðir verið áhrifamiklir í þeirri óformlegu hreyfingu náttúruvernd-
armanna sem hefur reynt að stemma stigu við eitrun vatna og fljóta og
háskalegum framkvæmdaævintýrum eins og áformum um að snúa rennsli
stórfljóta Síbiríu suður á bóginn. Geimferðakaflinn í sögu Ajtmatovs er
ekki skrifaður til að lýsa aðdáun á „manninum sem herra náttúrunnar“,
heldur til að minna á valdastreitu og skammsýni þeirra sem heiminum
stjórna. I sögunni hafa Sovétmenn og Bandaríkjamenn að sönnu sameinast
um geimrannsóknir á jafnréttisgrundvelli. En þegar geimfararnir tveir, sem
lögðu á óþekktar slóðir, hafa komið til jarðar skilaboðum um að á plánet-
unni „Skógarbrjóst" (takið eftir nafninu) lifi mannkyn, sem þekkir hvorki
ríkisvald, vopn né styrjaldir, þá sameinast sovéskir og bandarískir ráða-
menn um að halda þeim upplýsingum leyndum og banna geimförunum að
snúa heim aftur: þeir vilja ekki að neitt trufli þeirra tafl um örlög jarðar.
Þeir sovéskir höfundar sem hér um ræðir eru lausir við alla viðleitni til
að boða sovéskt fagnaðarerindi um heiminn. Hinsvegar eru þeir drjúgir
þjóðernissinnar upp á gamlan móð. Rússnesku „sveitahöfundarnir" hafa
augljósa hneigð til að finna í hinum dreifðu byggðum hið upprunalega og
sanna í sinni menningu. Stundum liggur við að lesanda finnist að nútíminn
sé með sérkennilegum hætti orðinn óvelkomið aðskotadýr í heimi hinnar
rússnesku sálar, og þá ekki aðeins tæknihyggjan heldur jafnvel sitthvað í
byltingunni sjálfri. Kirgísinn Ajtmatov er svo að því leyti líkur mörgum
öðrum rithöfundum hinna smærri þjóða Sovétríkjanna, að það vægi sem
hann gefur þjóðlegum siðvenjum og sögnum eins og sögunni af mankúrt-
anum og móður hans, eða sögunni af ofsóttri ást hins aldna skálds Rajmali-
aga á ungri stúlku, Begimaj, er tengt áminningu um að hver og einn muni
sem best hvar rætur hans liggja. Muni hver eru sérkenni hverrar þjóðar,
sem engin ástæða er til að leggja fyrir róða, láta kaffæra í málæði um ágæti
og fyrirmynd rússneskrar menningar og boðskapnum um eina sovéska
þjóð.
Þau dæmi úr nýlegum sovéskum bókmenntum, sem að ofan voru rakin,
sýna vonandi að margt hefur breyst í menningarlífi þessa merka samfélags,
sem nú er að halda upp á sjötugsafmæli frægrar byltingar. En þar með er
því alls ekki haldið fram, að bókmenntirnar hafi búið við fullt málfrelsi. I
þeim verkum sem skrifuð hafa verið á sl. tveim áratugum eða svo á gagn-
rýnin sér jafnan takmörk. Hún er oftar en ekki óbein — það er ekki efast
opinskátt um viss grundvallaratriði. Það er talað mjög varlega um skelfing-
ar Stalíntímans, fleira gefið til kynna á milli lína en sagt er beinlínis. Utlegð
rithöfunda eins og Solzhenytsins, Vojnovítsj, Nekrasovs,.Axjonovs og
fleiri minnir á það, að tii skamms tíma hefur bannhelgi verið á ýmsum
TMM VI
473