Tímarit Máls og menningar - 01.11.1987, Blaðsíða 67

Arni Bergmann
Hláka, frosthörkur,
endurskoðun
Ekki hafði Stalín legið lengi í gröf sinni þegar raddir fóru að heyrast um
það að ekki væri allt með felldu í sovéskum bókmenntaheimi. Mætti þar
sitthvað betur fara. Tímaritið Novyj mír reið á vaðið — þegar í desember
1953 birtist þar grein sem fræg varð: þar var kvartað yfir því að það skorti
heiðarleika og einlægni í bókmenntirnar. Nokkrum mánuðum síðar kom
út skáldsaga eftir þann lífsreynda þúsundþjalasmið Ilja Erenbúrg sem
nefndist „Hlákan“. Þar er stillt upp sem andstæðum tveim listamönnum —
annar hefur grætt vel á að fylgja opinberum fyrirmælum um það hvernig
mála skal myndir, hinn býr við sult og seyru, en hefur ekki svikið þann
neista sannrar listar sem í honum bjó. Tveim árum síðar kom á prent önnur
saga sem mikið var rædd og lesin — „Ekki af brauði einu saman“ eftir Dú-
díntsev. Þar segir frá uppfinningamanni, sem lendir milli tannanna á sér-
góðum valdaklíkum. Þegar hann seint og um síðir fær uppreisn æru hefur
réttlætið ekki sigrað nema til hálfs — þeir sem ofsóttu uppfinningamanninn
snjalla eru allir á sínum stað í kerfinu, gott ef höfuðskálkurinn er ekki að
verða aðstoðarráðherra.
Hvorug þessara skáldsagna er bókmenntalegt afrek — en með verkum af
þessu tagi var farin af stað sú fræga „hláka“ sem átti eftir að breyta menn-
ingarlegu veðurfari í landinu. Fyrst í stað voru hinar gagnrýnu raddir mjög
hógværar — það var blátt áfram beðið um að horfið yrði frá kvöð hinnar
skipulögðu fegrunar veruleikans. „Bókmenntirnar verða að hverfa aftur til
hinna miklu mannlegu vandamála," sagði skáldið Lúgovskoj á rithöfunda-
þingi árið 1954. „Eg er að tala um þau miklu og eilífu vandamál sem hver
maður þarf við að glíma. Harmleik afbrýðisemi og svika, vonbrigði í ástum
og vináttu, harm yfir dauða þeirra sem okkur voru kærir — allt þetta eig-
um við sameiginlegt með öllum lifandi mönnum. En hvar sér þess stað í
bókmenntunum? A leið okkar finnum við svarta skugga líflausra persóna,
kulda, óumdeilanlegar hugmyndir sem endurteknar hafa verið þúsund
sinnum."
tmm v
457