Tímarit Máls og menningar - 01.11.1987, Blaðsíða 68

Tímarit Máls og menningar
Skin og skúrir
Enn er ekki farið fram á mikið. En lagt var upp í langa ferð sem enn stend-
ur og mætti kenna við endurheimt veruleikans, landnám sem hefur það
markmið að skera niður áhrifamátt boða og banna sem svo mjög höfðu
þrengt kosti bókmenntanna. Sú þróun hefur alls ekki verið samfelld sigur-
ganga. Hún hefur verið mjög háð því í reynd, hve langt pólitísk forysta
landsins var tilbúin að ganga hverju sinni, ef til vill flóknu valdatafli í
Kremlarhöllum, sem menn hafa enn í dag ekki fengið tækifæri til að
skyggnast á bak við. Til dæmis að taka kallaði aðalritari Kommúnista-
flokksins, Nikíta Khrúsjov, Dúdintsev „rógbera" um svipað leyti og hann
sjálfur var að steypa Stalín og þar með opinberri sovéskri söguskoðun af
stóli í frægri leyniræðu um „persónudýrkun" og saklaus fórnarlömb henn-
ar. Khrúsjov tók og þátt í ofsóknahryðju gegn Boris Pasternak þegar hon-
um voru veitt Nóbelsverðlaun í bókmenntum 1958, nokkru eftir að skáld-
saga hans um hrakfarir rússneskra menntamanna í byltingunni, „Doktor
Zhivago", kom á prent á Vesturlöndum. En 1962 er það svo sá sami Khrú-
sjov sem gefur leyfi til að bannhelgi sé rofin um þau mál sem viðkvæmust
voru — þegar fangabúðasaga Alexanders Solzhenytsins, „Dagur í lífi Ivans
Denísovítsj" birtist í tímaritinu Novyj mír. Enn skulu dæmi nefnd — árið
1968 er skollið á nýtt kuldakast í menningarmálum og þá er skáldsögu Sol-
zhenytsins „Krabbadeildinni“ endanlega hafnað og nokkurnveginn ljóst að
hann muni ekki fá verk sín birt framar í heimalandi sínu. En skömmu áður
birtist í tímariti í Moskvu stórmerk ádrepufantasía eftir Mikhaíl Búlgakov,
„Meistarinn og Margaríta" (kom út á íslensku árið 1981), sem beðið hafði í
felum í meira en aldarfjórðung (höfundurinn lést 1940). Á næstliðnum ára-
tug fjölgaði höfundum sem neyddir voru til að fara í útlegð, en á sömu ár-
um eru þeir að skrifa margar sínar bestu „endurskoðunarskáldsögur" Júrí
Trifonof, Vladimír Raspútín, Vasilí Shúkshin og Tsjingís Ajtmatov.
Þessar sveiflur, sem algengt er að kenna við hlákur og frost, eiga sér þá
skýringu fyrst og fremst, að allt fram á þennan dag hafa forystumenn
Kommúnistaflokks Sovétríkjanna ekki afsalað sér rétti eða réttara sagt valdi
til að hlutast til um útgáfustefnu, ritskoðun og annað sem varðar líf bók-
menntanna. Þeir hafa í mismunandi ríkum mæli gert sér grein fyrir því, að
ekki væri mögulegt né heldur skynsamlegt að snúa aftur til tilskipana- og
refsingatíma Stalíns. Þeir vita að það ber að forðast eftir megni að gera rit-
höfunda að píslarvottum. Þeir vita að ef bókmenntirnar gegna ekki hlut-
verki gagnrýnanda, ef skáld fá ekki að syngja hvert með sínu nefi, þá verða
þær marklausar. En samt sem áður hafa þeir ekki viljað slá striki yfir „for-
ystuhlutverk flokksins" á sviði bókmennta sem á öðrum sviðum, vilja eiga
þess kost að ráða því, hvað sé leyfilegt og hvað ekki.
458