Tímarit Máls og menningar - 01.11.1989, Síða 66

Tímarit Máls og menningar
fjalla ég um skáldið og náttúrufræðinginn Snorra Björnsson í sérstökum
hluta aftan við ævisöguna. Upplýstir og rómantískir nítjándu aldar menn
hrifust lítið af framlagi Snorra til menningarsögunnar og því hefur hlutverk
hans ekki verið metið sem skyldi. Við höfum ekki enn, þótt 21. öldin sé
brátt að renna upp, náð að hrista af okkur menningarsmekk nítjándu aldar
og meta framlag þeirra átjándu á hlutlægan hátt.
Hvers vegna hefur framlag Snorra til menningarsögunnar tæpast þótt
vert neinnar athygli? Eftir að rímnakveðskapur fór úr tísku og var niður-
lægður af bókmenntafrömuðum sem boðuðu nýja tíma var ekki lengur
virðingarvert að vera eitt helsta rímnaskáld átjándu aldar. Fínir menn gretta
sig enn og segja, er þetta ekki bölvað óskiljanlegt einskisvert hnoð? En höf-
um við efni á því að leggja gildismat samtímans á bókmenntir sem áttu hug
þjóðarinnar um aldir? Skiptir ekki máli að líta á gildi þeirra í ljósi þeirrar
tíðar sem naut þeirra? Og hið búrleska leikrit Sperðill, þjóðfélagsádeila í
skrípabúningi, þótti ekki vert neinnar athygli á rómantískum tímum sem
boðuðu ljóðrænu og fágun. Því hefur þetta stutta leikrit ekki verið prentað,
þótt það sé fyrsta leikrit á íslenska tungu. Er það ekki pínulítið menningar-
hneyksli fyrir menningarþjóð? Og þótt Snorri hafi brotið blað í íslenskri
náttúrufræði með því að endurskoða náttúrufræði Jóns lærða og skrifa
sjálfstæða kafla um hvali, fiska, fugla og fleira leggur Þorvaldur Thorodd-
sen sig varla niður við að minnast á þau skrif, því þau séu blönduð kerl-
ingabókum og hjátrú. En eru ekki að koma þeir tímar að við getum einmitt
sýnt náttúrufræði hans áhuga vegna þess að hún sé blönduð kerlingabókum
og hjátrú? Snorri er síðasti náttúrufræðingurinn fyrir upplýsingaröld, skrif-
ar náttúrufræði í endurreisnarstíl óspillta af vísindalegri hugsun: Þar er
Aradalur inni í landi, loðsilungar og öfuguggar synda í vötnum og hvera-
fuglar á sjóðandi hverum, og dularfullar grænar eyjar og goðsögulegir hval-
ir eru enn á landakortinu. Og hann er svo fastur í hinni gömlu heimsmynd
yfirnáttúrlegra fyrirbæra að hann segir frá náttúrunnar illkunnendum sem
lífgi hinn illa hrökkál til illskuverka úr dauðum ljósálum, og fremji þennan
galdur í volgu vatni.
Já, það má finna sönnun þess í skjölum og skrifum Snorra sjálfs, að hann
sem í þjóðsögum er kallaður galdramaður var vel næmur á það sem vís-
indaleg hugsun kallar yfirnáttúrlegt. Hann skrifar upp spátexta um áhrif
reikistjarna og verkan höfuðskepnanna, náttúrufræðitexti hans er uppfullur
af yfirnáttúrlegum furðuhlutum, hann yrkir sálma handa sturluðum sem
kveða niður ásókn djöfla og púka. Fróðlegt hefur verið í Snorrasögu að
tengja og bera saman þjóðsögur um hann og sambærilegar upplýsingar úr
áþreifanlegri heimildum. Auðvitað þarf að gera svipaðar rannsóknir á öðr-
um þjóðsagnapersónum til að komast að niðurstöðum sem hafa almennt
464