Tímarit Máls og menningar - 01.06.1997, Side 57

BLIKUR Á LOFTI í PÉTURSBORG
þarna er hin stórkostlega Neva og gullnæpurnar tvær. Eflaust einnig for,
gangstéttir úr tré, ólýsanleg fátækt! Það er nokkuð sem Custine lýsir í Bréfum
frá Rússlandi skömmu síðar.
4.
En Diderot reyndist hafa rétt fyrir sér.
Það er eitthvað ffáhrindandi við þessa áberandi röð og reglu í borginni. í
kaldri fegurð norðlægrar birtunnar í Pétursborg sér maður hvernig allt er
nákvæmlega hornrétt, hvernig allar hallir eru óhagganlegar, hvernig einræð-
ið hefur njörvað allt niður. Það fyrsta sem stingur í augu í almenningsgörð-
um Leníngrad á veturna eru stytturnar og trékassarnir sem slegið hefur verið
utan um þær til að skýla þeim. Svo virðist sem í Pétursborg hafi menn alla
tíð látið sér meira umhugað um stein og marmara, en lifandi fólk, menn af
holdi og blóði.
Já, það sem slær mann þegar maður kemur til Pétursborgar er þetta: borg
þar sem hugsun um kraft hefur verð felld í lifandi form, það sem holdi hefur
verið breytt í granít og marmara.
Þegar Diderot sat í Haag og skrifaði Hugleiðingar um nakazinn („leiðbein-
ingar“ keisaraynjunnar), skrifaði hann: „Mér finnst eitthvað einræðislegt við
þær sem mér líkar illa við.“ (Nakaz þýðir líka: refsidómur. Glæpur og refsing
er Prestúplenije i nakazanije á rússnesku.)
Og í bréfi til Neckers segir hann: „Hvílíkur reginmunur er á tígrisdýri sem
Oudry hefur málað og tígrisdýri úti í skógi!“
Diderot áttaði sig í rauninni mjög vel á Rússlandi. Hann skildi vel eðli
einræðisins. Og dóttir hans hafði eflaust rétt fyrir sér þegar hún sagði að þetta
ferðalag hefði sennilega stytt líf hans: ekki vegna þess að það hefði verið erfitt
fyrir hann líkamlega, heldur virtist hann þá skynja að Upplýsingarstefnan
ætti eftir að bíða skipbrot.
Og þó var langt í það skipbrot þegar Diderot var í Pétursborg. En það
blasir við nú, á 20. öldinni, í þungum og ofhlöðnum byggingunum; í
peningunum sem kreistir eru út úr verksmiðjufólkinu; í þrengslunum á
eyjunum þar sem verkamann búa í einni kös, verksmiðjureyknum, hreys-
unum, kofaskriflunum milli garðanna, hrundum veggjunum, fátæktinni,
skuggalegri birtunni, hinum dauðu í síkjunum. Þetta er tímabil lágtsettu
embættismannanna sem Gogol skrifaði um, stúdenta í snjáðum frökkunum
með hitasóttina. Þetta er sá tími sem Dostojevskí lýsti, tími mikilla áforma
sem runnu út í sandinn, tími samsæra sem eru afhjúpuð, þarflausra morða,
myrkra ástríðna, lasta, sjálfsmorða, nauðgana á smástúlkum, morði á okur-
kerlingu. Þessi heimur lýkst aftur þegar Lenín kemur frá Finnlandi inn á
TMM 1997:2
55