Tímarit Máls og menningar - 01.06.1997, Síða 104

RITDÓMAR
sjálfstúlkun í rituðu máli. Það var ekki
fyrr en með endurreisninni sem skil-
yrði skópust að nýju fyrir ritun per-
sónulegra sjálfsæfisagna og er stund-
um sagt að sjálfið hafi þá verið
uppgötvað að nýju“.
Það er nú það. En hvað þá með Guibert
af Nogent og Pétur Abelard sem báðir
sömdu gagnmerkar og í hæsta máta per-
sónulegar sjálfsæfisögur á fyrri hluta 12.
aldar? Ljóst er að þetta yfirlit stenst mjög
illa. Nú mætti tína fleiri slíkar alhæfingar
út úr þessu bindi bókmenntasögunnar,
og ef þær skyldu nú samt reynast réttar
eft ir allt saman, hvað myndu þær þá segja
okkur um viðkomandi greinar íslenskra
bókmennta? Þær myndu ekki segja okk-
ur mikið að gagni, það er nú meinið. Það
bætir ekki miklu við þekkinguna á ís-
lenskum sjálfsæfisögum á 18. öld að
renna sér á einhverjum bókmenntaleg-
um rúlluskautum aftur til Ágústínusar
og þaðan gegnum miðaldir og endur-
reisnartímann með viðkomu í guðspjöll-
unum, nema ef hægt væri að sýna fram
á að „Játningar“ Ágústínusar hefðu leitt
t.d. séra Jón Steingrímsson til nær-
kvæmara skilnings á sjálfum sér. Það
virðist ekki vera. En við rannsóknir á
slíku þyrffi reyndar að beita öðrum að-
ferðum en alhæfingum.
Svo er nefnilega að sjá sem yfirgrips-
miklar alhæfingar geti á einhvern hátt
orðið þröskuldur í vegi fyrir að menn
rannsaki stundlegar stefnur og strauma í
bókmenntum og menningarlífi, víxl-
verkanir þeirra og árekstra: þetta tvennt
fer illa saman, og er það m.a. þess vegna
sem sagt hefur verið að viðhorf
Foucaults gangi þvert á sagnfræði. En til
þess að fást við vandamál tímabilsins
sem þetta bindi bókmenntasögunnar
fjallar um er það að mínu áliti fyrst og
fremst þessi síðari leið sem er líkleg til að
bera árangur.
I kaflanum um upplýsingaröldina er
sagt allrækilega frá merkilegum ágrein-
ingi Hannesar Finnssonar og Eggerts
Ólafssonar í kringum 1765: „Sá fyrri leit-
aði ekki fyrirmynda í fornöldinni heldur
hjá forvígismönnum samtímans enda
taldi hann að einangrunin stæði þjóð-
inni helst fýrir þrifum. Að dómi hans
hlutu íslendingar að tengjast hugsunar-
lífi annarra þjóða, siðum þeirra og lífs-
háttum, hvað sem leið sögulegri arfleifð
og þjóðernissérkennum; ganga átti út frá
veruleika samtímans en ekki ímyndaðri
fortíð. Eggert var á hinn bóginn hug-
fanginn af fornöld þjóðarinnar. Menn
áttu að semja sig að háttum forfeðranna,
taka upp siði þeirra og venjur, auk þess
sem færa þurfti tungumálið til forns
talsmáta" (bls. 77).
Nú ætla ég svo sem ekki að reyna að
velta fýrir mér spurningum sem höfund-
ur þessa kafla hefur ekki borið upp og því
síður reynt að svara. En menn geta þó
leitt hugann að því hvort þessir heiðurs-
menn tveir, Hannes og Eggert, séu ekld á
einhvern hátt að bergmála umræður
samtímans á Vesturlöndum. Ef svo er,
hefur þessi ágreiningur talsvert aðra
merkingu en nútímamenn gætu haldið
og gefið er í skyn með orðanna hljóðan í
bókmenntasögunni. Þetta atriði varpar
kannske ljósi á það sem sagt hefur verið
hér á undan, og er ómaksins vert að huga
nánar að því.
Þessar umræður hófust með því sem
Frakkar kalla „deilur fornaldarsinna og
nútíðarsinna“ en Englendingar „bóka-
bardagann": þær gusu fýrst upp á Ítalíu
snemma á 17. öld, bárust síðan fram og
aftur milli landa, náðu hámarki í lok ald-
arinnar og þögnuðu svo í bili í byrjun 18.
aldar. Deilurnar stóðu um það, eins og
franska heitið gefur til kynna, hvort nú-
tímamenn væru eftirbátar fornmanna í
Grikklandi og Rómaveldi í bókmennt-
um, listum og öðru eða hvort fornmenn
hefðu í rauninni verið hálfgerðir villi-
menn að nokkru leyti og nútímamenn
væru komnir langt fram úr þeim. Þetta
hljómar mjög skýrt, að því er virðist, en
það er blekking, því að deilurnar voru
háðar á forsendum sem okkur eru nú
mjög framandi. Á þessum tíma álitu
102
TMM 1997:2