Tímarit Máls og menningar - 01.03.1999, Blaðsíða 146

EINAR MÁR JÓNSSON
sýna fram á það hve bókmenntalega sinnaður hann væri og sögufróður. Þótt
höfundur líti svo á að þetta viðfangsefni sé „brot úr menningarsögu“, fyndist
mér nær að telja það til hugarfarssögu, vegna þess hve djúpt það ristir og
hvað það birtist í margvíslegum myndum. í hólmgöngu sinni leiðist hann
líka til að viða að sér heimildum á fjölbreyttum og stundum harla óvæntum
sviðum sem sagnfræðingar hafa ekki verið vanir að plægja hingað til, svo
ekki sé minnst á bókmenntafræðinga: þannig styðst hann við Alþingis-
bækur, dómsskjöl, peningaseðla og götunöfn í Reykjavík, svo fátt eitt sé
nefnt.
Úr þessu efni hefði mátt vinna á ýmislegan hátt. Úr því hefði getað orðið
400 bls. ritgerð, byggð upp á strangan hátt utan um ákveðnar grundvallar-
hugmyndir og með kerfisbundinni rannsókn á þeim sviðum sem röðuðust í
kringum þær. En höfundur hefur þó kosið að fara aðra leið: hann varpar ljósi
á ýmsar hliðar viðfangsefnisins hverja á eftir annarri, gjarnan einhverja lit-
ríka þætti þess, og án þess að bein rökrétt tengsl séu milli hinna ýmsu kafla
ritsins, eða eins og hann orðar það sjálfur í inngangi: sagan er „sögð aftur og
aftur, með ólíkum heimildum“ (bls. 12). Við þetta vinnst mikið, en það er
líka ýmislegt sem tapast.
Auðvelt er að sjá hvað vinnst. Á þennan hátt verður afraksturinn sem sé
handhæg og ákaflega læsileg bók sem heldur athygli lesandans stöðugt vak-
andi og er því líkleg til að ná til almennings, ekki síst stúdenta. Frá mörgu er
sagt sem er fróðlegt og jafnvel spennandi aflestrar: vitnisburði alþýðumanna
um gildi fornsagnanna í daglegu lífi, „réttarhöldunum“ yfir Hallgerði lang-
brók gegnum tíðina, brambolti fornmanna í draumförum nútímamanna og
miðilsfundum á þessari öld, málastappinu út af fornritaútgáfu Halldórs
Laxness og ýmsu öðru. í næst síðasta kaflanum er lesandanum jafnvel boðið
upp á að lesa söguþráð Njáls sögu út úr götunöfhum á gönguferð um austur-
bæinn í Reykjavík. Ekki spillir að stíllinn er fjörlegur og víða fyndinn, að því
tiltæki höfundar ógleymdu að setja allt uppistandið út af fornritaútgáfu
Halldórs Laxness, réttarhöldin og þingfundina, fram sem leikrit með ábend-
ingum um sviðsetningu og slíkt... Kemur nú til kasta kvikmyndamanna.
En það er líka ýmislegt sem tapast, og er ekki úr vegi að huga að því, þótt
ýmsum kunni að þykja fáránlegt að menn skuli vera að fjargviðrast út af því
að höfundur skuli ekki hafa skrifað aðra bók en hann gerði. En ritið „Hetjan
og höfundurinn“ er í rauninni meira en „brot úr íslenskri menningarsögu“
eða hugarfarssögu. Höfundur hefur nefnilega í handraðanum ákveðna
kenningu um viðhorf íslendinga til fornsagnanna, og hún er sú að fyrst hafi
menn lesið sögurnar til að finna þar lýsingar á köppum og afreksmönnum
sem hægt væri að dást að og taka sér til fyrirmyndar, en síðan hafi „höfund-
urinn“ smám saman tekið við hlutverki kappans í meðvitund manna sem
136
www.mm.is
TMM 1999:1