Tímarit Máls og menningar - 01.09.1999, Side 15

TILBRIGÐI VIÐ FORTÍÐ
tungumálsins. Hugsunin lokar fyrir aðrar túlkanir en þær sem tungumálið
býður upp á. Þess vegna er maðurinn fangi tungumálsins eða þess orðræðu-
kerfis sem hugsun hans tekur mið af.
Friedrich Nietzsche hélt því fram árið 1886 í riti sem ber undirtitilinn
Forleikur að heimspeki framtíðar að rangt væri að tala um einstaklinginn og
hugsun hans sem tvo aðskilda þætti þar sem hugsunin, sem bundin væri
tungumálinu, væri helsti vitnisburður mannsins um vitund sína.2 Fylgis-
menn Nietzsche á tuttugustu öld, sem og yfirlýstir andmælendur, hafa fjallað
ítarlega um það ófrelsi sem hugsunin býr við vegna órjúfanlegra tengsla við
tungumálið. Mörk heimsins hafa þannig verið skilgreind sem mörk málsins
og veruleiki mannsins talinn takmarkast af hugsun hans og þar með af
tungumálinu.3 Verufræðilegum vanda mannsins lýstu menn í löngu máli
framan af tuttugustu öld. Einstaklingurinn sem fangi eigin hugsunar er við-
fangsefni fjölmargra fræðimanna, sem og listamanna, sem kenndir eru við
módernismann. í sagnff æði hefur áhrifa módernismans meðal annars gætt í
ýmsum félagssögulegum og lýðfræðilegum rannsóknum sem miðast við að
sýna ffam á þau skilyrði sem samfélagið setti einstaklingnum og ganga um
leið út frá því að einstaklingurinn hafi verið óvirkur þolandi aðstæðna. Með
þessum hætti hefur verið dregin upp mynd af „dæmigerðum“ þjóðfélags-
þegni og tilvist hans studd með vísunum í meðaltöl og miðlæg gildi. Módern-
istar, hvort sem er í sagnff æði eða félagsfræði, hafa mótast af þeirri hugsun að
einstaklingurinn sé ekki aðeins fangi aðstæðna heldur einnig eigin vitundar
og því ófær um að sjá í gegnum þann blekkingarvef sem orðræðan myndar.
Þessi áhersla á ófrelsi einstaklingsins hefúr auðveldað fræðimönnum að
draga upp einfalda mynd af fortíðinni þar sem hinn almenni þjóðfélagsþegn
hagaði sér í fullu samræmi við vilja yfirvalda og um leið gert þeim auðveld-
ara að horfa ffamhjá utangarðsmönnum þjóðfélagsins og ganga útfrá því að
þeir sem hegðuðu sér ekki í samræmi við hefðbundin gildi samfélagsins hafi
haft lítil áhrif á mótun þess.
Þessi áhersla á einstaklinginn sem fanga aðstæðna og orðræðu leiddi til
tilvistarkreppu meðal ýmissa hugsuða, einkum heimspekinga og rithöf-
unda, sem endurspeglast í verkum þeirra. Tilgangurinn með veru mannsins
í heimi sem hann fékk litlu ráðið um var spurning sem margir leituðu svara
við um leið og þeir töldu efasemdir mannsins um eigin tilvist vera sönnun
þess að hann væri til sem hugsandi vera. Tilvistarkreppan var því ein af drif-
fjöðrum módernismans, sem fæddi af sér bókmenntaverk á borð við
Útlendinginn eftir Albert Camus og Ameríku Franz Kafka, um leið og hún
breikkaði bilið milli bókmennta og sagnffæði. Hlutverk rithöfunda var að
varpa ljósi á tilvistarkreppu mannsins í heimi sem hann fékk litlu ráðið um
hvernig þróaðist á meðan sagnfræðingar leituðust við að skýra og skilgreina
TMM 1999:3
www.mm.is
13