Tímarit Máls og menningar - 01.09.1999, Síða 107

LORENZO VALLA, ÁRNl MAGNÚSSON OG . . .
tóku því vel en í Páfagarði vildu menn að hann tæki orð sín aftur, nokkuð sem
hann neitaði að gera og fékk þó vinnu þar nokkrum árum síðar. Til eru um 20
handrit ritsins ffá síðari hluta 15. aldar ogbyrjun 16. aldaren fyrst kom það út
á prenti árið 1506, að öllum líkindum í Strassborg (endurprentað 1520). Siða-
skiptamenn í Þýskalandi uppgötvuðu ritið sem áróðurstæki og gaf Ulrich
Hutten það út tvívegis árin 1518 og 1519, hugsanlega í Basel. Lúther hélt mikið
upp á það sem harða gagnrýni á páfa. Það var þýtt á tékknesku árið 1513 en á
frönsku 1522, þýsku 1524, ensku 1534 og ítölsku 1546. Á latínu var það gefið
nokkrum sinnum út á 16. öld, meðal annars í heildarútgáfu á verkum Valla í
Basel árið 1540 og aftur 1543. Það var virkur þáttur í pólitískum deilum
manna um tengsl kirkjunnar og keisaradæmisins á 16. öld og á 17. öld var það
prentað að minnsta kosti sex sinnum, yfirleitt í samhengi við sömu deilur.
Margir urðu til að rita gegn því og ff eistuðu þess að sýna að gjafabréfið væri alls
ekki falsað, til að mynda ítalski munkurinn Agostino Steuco, sem benti á að
Valla hefði látið hjá líða að grafast fyrir um betri eintök textans en þá styttu
gerð sem gaf að líta í kirkjuréttarsafni Gratíanusar frá miðri 12. öld.9
III
Verðugt væri að grafast fyrir um það hvenær farið var að skilgreina rit Valla
sem tímamót í sögu evrópskrar fræðimennsku. í byrjun 18. aldar varði
Pierre Bayle í orðabók sinni þremur folioblaðsíðum í Valla sem lélegan
þýðanda, mikinn málhreinsunarmann og helsta slagsmálahund sem um
gæti í lýðveldi lærðra „l’un de plus grands duellistes de la République des
Lettres", en rétt nefnir gagnrýni hans á gjafabréfið sem árás á kirkjuna. Jöcher
segir í lærðramannatali sínu um miðja 18. öld fátt eitt af Valla og rétt nefnir
margumrætt rit meðal verka hans.10
Fornbréfafræðingum í lok síðustu aldar þótti enn minna til Valla koma.
Harry Bresslau gat hans árið 1889 sem eins fulltrúa þess að „die historische
Kritik“ hefði vaknað til vitundar á 15. og 16. öld en tók skýrt fram að þeim
körlum hefði ekki tekist að mynda heildstæða aðferð eiginlegrar skjalarýni
„ein System diplomatischer Kritik.“ Fimm árum síðar var Arthur Giry á
sömu buxum þegar hann lýsti árás Valla á gjafabréfið sem „un examen
rigoureux“ en að gagnrýni hans sýndi reynsluleysi og þekkingarleysi á
venjum miðalda „trés inexpérimenté, trés ignorante des usages du moyen
áge.“ Fyrir vikið hefði hún dugað til að sanna að skjalið væri falsað en ekki til
að ákvarða aldur þess eða markmið fölsunarinnar.11 Ég kanna þetta ekki
frekar að svo stöddu. Ég ætla heldur ekki að svara áleitinni spurningu: hvað
er þá svona merkilegt við þetta rit? Það bíður betri tíma en auðvitað er það
rétt að gagnrýni Valla er mikilvæg þegar hugað er að sögulegri þróun
TMM 1999:3
www.mm.is
103