Tímarit Máls og menningar - 01.09.1999, Síða 119

RITDÓMAR
valdamannanna fyrir augum svona ár
eftir ár- að segja sögu sína. En lesandinn
kemst fljótt að því að vofan hefur ekki
setið auðum höndum þau tvö hundruð
ár sem hún hefur dúsað í eilífðinni, síður
en svo. Hún hefur fylgst vel með öllu, og
þó einkum og sér í lagi verið tíðsetin við
lestur á Landsbókasafninu gamla við
Hverfisgötu, eins og skýrt er tekið fram í
frásögninni (bls. 11), kannske til að bæta
sér það upp að í jarðvistinni höguðu at-
vikin því svo að Svartur Pétursson komst
ekki til náms í Skálholtsskóla, þótt það
stæði reyndar til. Á þennan hátt hefur
hún greinilega kapplesið fjölmargt sem
snertir 18. öldina, ekki aðeins verk síðari
tíma sagnfræðinga heldur og líka ýmsar
frumheimildir, sem hafa verið gefnar út
á þessari öld, og jafnvel óprentuð skjöl.
Þannig getur hún t.d. vitnað í lýsingu
Jarðabókar Árna og Páls á fæðingarbæ
sínum (bls. 7) og færslur um fjölskyld-
unaíkirkjubóksóknarinnar (bls. 12). En
við fleira hefur vofan setið. Eitthvað
hlýtur hún t.d. að hafa gluggað í
kjarneðlisfræði í svartnættinu í Lands-
bókasafninu, því þannig er útlendum
sjómönnum, Flöndrurum og frönskum
hvalföngurum, lýst: „Þetta voru, þegar
að er gáð, bara menn einsog við, en samt
var einsog þeir væru gerðir af einhverju
andefni og kæmu utan úr geimnum“
(bls. 40). Að öðru verður vikið síðar, en
eitt gleggsta dæmið um þessar stúdering-
ar post mortem er þó að vofan hefúr með
öllu aflagt málfar 18. aldarinnar, nema
einna helst í orðréttum tilvitnunum, og
beitir þess í stað nútímamáli af hinni
mestu innlifun: „Ég vissi ekkert, hvað ég
ætti að gera, var ekki með neina hernað-
aráætlun, náði samt augnsambandi við
Ljót og það var mér strax mikils virði“
(bls. 173), eða: „hann veinaði eins og
hann væri í losti og tennurnar glömruðu
svo í munni hans að það mátti undur
heita að þær skyldu ekki brotna“ (bls.
217). Atburðum fortíðarinnar er lýst
með samlíkingum og myndhvörfum af
svipuðu tagi: „(hann) andaði á mig lykt
einsog upp úr opinni fjöldagröf1 (bls.
73), „ég vaknaði í fríu falli í káetunni"
(bls. 216). Vofa Svarts Péturssonar hefur
verið svo næm á það hvernig tímarnir
breytast, að það er með ólíkindum.
Fyrir bragðið er sagan sögð úr sjónar-
horni sem er einstakt. Höfundar sögu-
legra skáldsagna segja sögur manna sem
lifðu á fyrri tímum og sáu umheiminn
með augum síns tíma, og koma svo
kannske stundum ffam í eigin persónu
(leynt eða ljóst) og líta yfir atburðina frá
sínu eigin sjónarmiði. Hitt er svo mun
sjaldgæfara, og gerist naumast nema í
kynjasögum um tímaferðalög, að ein og
sama persónan sé í aðstöðu til að bera
saman með eigin augum einhver þau fyr-
irbæri sem margar aldir skilja að. Við vit-
um heilmikið um Rómaborg hina fornu
og til eru lýsingar samtímamanna á ýms-
um hliðum mannlífsins þar, en það er
ógerningur að bera saman borgarbraginn
í Róm á tímum Sesars og borgarbraginn í
einhverri stórborg Evrópu nú á dögum,
því enginn athugandi hefur að sjálfsögðu
séð hvort tveggja og skoðað það með
sömu viðmiðun og sömu spurningar í
huga. Þannig er hægt að leggja fram
margar spurningar sem sagnfræðingar
eiga erfitt með að svara, en skáldsagna-
höfundar gætu hins vegar spreytt sig við,
a.m.k. samkvæmt kenningum þeirra
fræðimanna sem líta á „raunverulegar
sögulegar skáldsögur“ sem fullboðlegan
anga út úr sagnfræði. Og nú vill svo til að
vofa Svarts Péturssonar er einmitt í þeirri
eftirsóknarverðu stöðu að hafa yfirsýn
yfir tímana tvenna með tveggja alda bili á
milli. Á margt er að líta, en eft ir lesturinn í
Landsbókasafninu gamla er vofunni þó
eitt efst í huga, og það er munurinn á
raunveruleika 18. aldarinnar eins og sam-
tímamenn sáu hann, þ.á.m. Svartur Pét-
TMM 1999:3
www.mm.is
117