Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2011, Blaðsíða 47
46 ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
Hætta á slysum og óhöppum, þar með talið dauðaslysum, er vel þekkt á
fiskiskipum en á þann lista má einnig bæta vökum, erfiði, kulda og vosbúð.
Hér á eftir verður leitast við að varpa ljósi á heilsufar fiskimanna á íslenskum
seglskipum, en það hefur ekki verið skoðað sérstaklega áður. Hvaða sjúkdómar
og slys voru algengust og hvaða leiðir höfðu menn til að bregðast við þeim?
Voru lyf og sjúkragögn um borð og ef svo er hver? Litið verður til félagslegra
þátta og áhrifa vinnufyrirkomulags á andlega og líkamlega líðan auk þess
sem fjallað verður um aðbúnað, sjóveiki, skipaskoðun, sjóslys og hvaða rétt
menn áttu við veikindi eða slys. Um leið verður sýnt fram á að launakerfi og
aðstæður við vinnu hafi haft neikvæð áhrif á heilsu manna. Einnig eru færð
rök fyrir því að aldurssamsetning áhafnarinnar hafi verið mælikvarði á eðli
starfsins og hve slítandi það var.
Stritað við færið
Frá upphafi byggðar og fram um 1800 reru Íslendingar eingöngu til fiskjar
á árabátum, ef undan er skilin skammvinn útgerð Innréttinganna og
Konungsverslunarinnar síðari á seinna helmingi 18. aldar. Hófust þá veiðar
á seglskipum (þilskipum) sem í fyrstu voru takmarkaðar en ef ldust smám
saman, sérstaklega eftir 1850. Veiðarnar voru stundaðar frá Suðvesturlandi,
Vesturlandi, Vestfjörðum og Norðurlandi en mun minna frá Austfjörðum.
Skipin voru f lest frá um 1897 til 1912 en eftir það fór þeim mjög fækkandi uns
þau hurfu alveg af sjónarsviðinu um miðjan þriðja áratuginn. Nokkrar skútur
sem notuðu bæði segl og hjálparvél gengu þó áfram til veiða í allmörg ár.
Seglskipin stunduðu bæði handfæraveiðar og hákarlaveiðar en nær eingöngu
handfæraveiðar upp úr 1870 eftir að verð á hákarlalýsi féll.2 Þar að auki voru
fáein skip á síld á sumrin sem veiddu í reknet, aðallega fyrir Norðurlandi.3
Algengasta tegund seglskipa frá um 1890 voru kútterar, sem f lestir voru
keyptir notaðir frá Englandi, og varð Reykjavík þá mesti útgerðarbær
landsins. Aðrar algengar tegundir voru jaktir og skonnortur. Stærð skipa
um aldamótin 1900 við Faxaf lóa var að meðaltali 71 brúttólest en skip á
Vest fjörðum voru oft um 36 brúttólestir og á Norðurlandi 28 brúttólestir.
Um 8-10 manns voru í áhöfn á minnstu skipunum en 20-30 á kútterunum.
Út gerðar tími fiskiskútanna var á tímabilinu febrúar til september og var
2 Jón Þ. Þór, Sjósókn og sjávarfang. Saga sjávarútvegs á Íslandi I (Akureyri: Bókaútgáfan
Hólar 2002), bls. 167-209.
3 Landshagsskýrslur fyrir Ísland 1897-1912 (Reykjavík: 1899-1913). - Fiskiskýrslur
og hlunninda 1912-1923. Hagskýrslur Íslands 4-47 (Reykjavík: Hagstofa Íslands
1914-1926).