Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2011, Blaðsíða 176
RÚNUM RISTIR GRIPIR FRÁ ALÞINGISREITNUM OG URRIÐAKOTI 175
tígulsins er allt að því útmáður. Í 6 t er kvisturinn stuttur en skýr, rispa t.h.
við legginn er ekki rist. 7 b og 8 m eru skýrar. Kvisturinn í 9 l er grunnur,
nokkuð bogadreginn og virðist ekki alveg sameinast leggnum, y-rúnin er
u-rún, stungin með skásettu striki.
Rúnamyndirnar eru forvitnilegar, ef aldursgreining umhverfisins til
fyrri hluta eða miðbiks 13. aldar stenst frekari rannsóknir. h-rúnin er af
venjulegri íslenskri miðaldagerð með löngum kvistum og sólrúnin í þeirri
mynd sem hún hefur framvegis á legsteinaristum frá 14. öld og yngri. Á óvart
kemur að y-rúnin er stungin u-rún og er þetta dæmi, eins og áður segir,
það eina fyrir utan stungnu u-rúnina á snældusnúðnum, (reg. 1600, sjá ofar)
og á Valþjófsstaðahurðinni (88)6 þar sem hún er notuð fyrir o-hljóð.7 Þessi
rúnamynd er sjaldgæf í norskum ristum þar sem rúnin ö, R, sem táknaði
gómkveðið (palatalt) r, R, var tekin í notkun til að tákna y-hljóð (ypsilon)
þegar hið gómkveðna r-hljóð sameinaðist hinu venjulega r-i í norsku og
dönsku á 10. öld.8 Dæmi um y eru þó í nokkrum norskum ristum, sem
og í dönskum, bæði á 11. öld og síðar9 og hún hefur greinilega verið þekkt
á Íslandi frá 11. öld og a.m.k. eitthvað notuð. Annars var sérstök y-rún, y,
tekin í notkun hér á 13. öld, en um hana er eitt dæmi í norskum ristum frá
sama tíma.10
Ef fyrsta rúnin er h, er ljóst að h-rún með löngum kvistum, Æ, löng s-rún
með hring eða tígli á endanum, sÌË, eru í notkun í íslenska rúnaletrinu í
upphafi 13. aldar eins og í Noregi. Breytingar á þróun rúnaletursins í Noregi
berast f ljótt hingað, en rúnamyndir sem eru óvenjulegar í Noregi virðast
hafa getað orðið algengar hér sem og á Grænlandi. Til dæmis virðist ekki
vera til dæmi um h-rún með svona langa kvista í Noregi fyrr en á 16. öld,
þótt dæmi um hana séu í dönskum, sænskum og gotlenskum ristum allt frá
14. öld; þó er eitt dæmi um h-rún með aðeins lengri kvista í ristu frá lokum
12. aldar frá Bergen. Í Danmörku sést þannig rún á tígulsteini sennilega frá
seinni hluta 13. aldar í Vejby kirkju á Norður-Jótlandi og í ristu frá fyrri
hluta eða miðbiki 13. aldar frá Lödöse í Vestur-Gautalandi.11 Í ljósi þess að
aðeins eitt dæmi um hina íslensku y-rún er þekkt í norskum ristum er ekki
útilokað að h-rún með langa kvista hafi þekkst í Noregi í upphafi 13. aldar
þótt hún hafi ekki orðið algeng fyrr en löngu síðar.
Rúnirnar eru 1. og 2. ætt rúnastafrófsins en 3. ættina, fuþork, vantar.
Rúnastafrófinu virðist frá upphafi hafa verið skipt í þrjár ættir, nafnið er
dregið af átta, en upphaf lega voru 24 stafir í stafrófinu, sem þá skiptist jafnt
í þrjár ættir með átta rúnir í hverri ætt. Þessi skipting er mikið notuð í
dulrúnaletri af ýmsu tagi. Ættirnar voru yfirleitt taldar aftur á bak, líklega
til að gera risturnar torráðnari.12