Skáldskaparmál - 01.01.1990, Qupperneq 22

20
Gísli Sigurðsson
breytilegar og mótast af flytjanda og áheyrendum. List þeirra er ekki síst fólgin
í flutningnum sem týnist við skráningu auk þess sem það er ekki hægt að skrifa
á skinn eða pappír sömu orð og hljóma þegar saga er sögð. Til að hægt sé að
skrá munnlega sögu verður sögumaður að segja skrásetjara sögu sína orð fyrir
orð en það er óeðlilegur flutningur og skilar ekki orðréttri munnlegri sögu eins
hún hljómar í eðlilegum flutningi. Orðréttar sögur úr munnlegri geymd voru
því ekki færðar í letur fyrr en með hljóðupptökutækni nútímans.
I öðru lagi eru munnlegar sögur ekkert sannari en önnur skáldverk. Sá mis-
skilningur hefur lengi loðað við hugmyndir manna um munnlegan uppruna
Islendinga sagna og mun runninn frá sagnfestumönnum líkt og Finni Jónssyni.
Þessi ruglingur um sannleikann lifir jafnvel enn eins og Óskar Halldórsson
gerði grein fyrir í ágætri ritgerð frá 1978 um íslenska skólann og Hrafnkels
sögu.1 Þar gerir Óskar m.a. grein fyrir því að munnmæli á bak við ritaða gerð
Hrafnkels sögu koma sannindum hennar ekkert við. Þetta hafði vafist fyrir
ýmsum gagnrýnendum bókar Óskars, Uppruni og þema Hrafnkels sögu, svo
sem Peter Hallberg og Hermanni Pálssyni. Sögur, hvort sem þær eru munn-
legar eða ritaðar, lúta lögmálum frásagnarlistarinnar en ekki raunverulegum
atburðum þó að sögur geti kviknað af raunveruleikanum.
Eitt helsta vandamálið í umræðu um tengsl íslendinga sagna við munnlegar
sögur er að við höfum engar rannsóknaraðferðir sem geta leitt okkur áfram. Það
er til dæmis ekkert að marka það þó að saga vísi sífellt til munnmæla og segi að
þessi segi þetta en það sé annarra sögn að eitthvað hafi verið svona. Tilvísanir af
þessu tagi geta allar verið tilbúningur skrifara sem vill sannfæra lesendur sína um
að hann styðjist við heimildir og að frásögn hans sé áreiðanleg.
Það gefur heldur engin svör þó að við finnum í íslendinga sögum formúlur,
stílbrögð og frásagnarmynstur sem eru meðal einkenna munnlegrar frásagnar-
listar. Slík einkenni geta komið úr fjöðurstaf rithöfundar sem býr allt til jafn-
óðum án þess að vinna úr munnlegum sögum.
Robert Kellogg kom inn á þetta vandamál í greininni „Varieties of tradition
in medieval narrative" þar sem hann lýsti hefðbundinni list annars vegar og
hálist hins vegar með millistigi sem hann nefndi dægurlist. Hefðbundin list er
ekki sköpunarverk ákveðins listamanns heldur er hún almannaeign og íhalds-
söm, en hálistin er frumlegt og persónulegt höfundarverk. Dægurlist sameinar
þetta því að hún er almannaeign en er jafnframt búin til af mönnum sem reyna
að gera eitthvað nýtt.2
Munnleg menning er alltaf hefðbundin í þessum skilningi og hálist verður ekki
til fyrr en með ritmenningu. En eftir að ritmenning breiddist út héldu menn
áfram að skapa ný verk í anda hefðbundinna listforma. Hefðin hafði mótað
hugmyndir um hvað væri list og því skrifuðu höfundar sögur og kvæði í anda
hefðarinnar og notuðu þær formúlur og frásagnarmunstur sem þar voru tiltæk.
Kellogg segir til dæmis að það gerist ekki fyrr en með Dante að persónulegur
frumleiki og þar með hálist komi til sögunnar í evrópskum bókmenntum á
miðöldum. Þannig geta rituð höfundarverk borið öll einkenni munnlegra