Skáldskaparmál - 01.01.1990, Blaðsíða 24

22
Gísli Sigurðsson
hvernig þau áttu að stoppa upp í þær eyður sem voru eftir þegar allar aðrar
skýringar höfðu verið reyndar.
Sigurður Nordal klippti á þráðinn sem tengdi sögurnar við munnmæli og
raunverulega atburði með bók sinni um Hrafnkötlu þar sem hann hélt því fram
að sagan væri uppspuni líkt og nútímaskáldsögur. En sú afstaða er rökrétt
afleiðing af því rannsóknarviðhorfi sem ríkti; að fylgja aðeins handritum og
beina allri orkunni að því sem þar er og verki þess höfundar sem setti sögu sína
saman úr aðskiljanlegum heimildum.3
Sannleiksleitin hefur þó alltaf verið ofarlega í huga íslenskra fræðimanna og
ekki er alltaf hægt að sjá að menn fylgi upprunahugmyndum sínum eftir því að
Sigurður Nordal gerði til dæmis ráð fyrir að raunsæjar sögur væru eldri en
óraunsæjar, væntanlega að hluta vegna þess að þær stæðu nær þeim atburðum
sem lýst var.
Aðferð íslenska skólans byggir á ósannanlegri kenningu sem beinir athygli
fræðimanna að höfundum sagnanna því að púsluspilið sem rittengslafræðin
leiða í ljós gerir ráð fyrir mjög meðvituðu vali höfundar á efni úr ólíkum áttum.
Og við hljótum því að spyrja hvað sá höfundur vill segja með sögu sinni. Af
hverju velur hann þennan kafla en ekki hinn? Þessar spurningar skoðaði
íslenski skólinn þó ekki mikið, hugsanlega af því að varkárum fræðimönnum
hefur þótt sem þar væri farið út fyrir þann ímyndaða sannleiksgrunn sem menn
töldu sig standa á.
Rittengslafræðin urðu fyrir harðri atlögu 1964 með bók Theodore M.
Anderssons um uppruna Islendinga sagna. Þar sýndi hann á sannfærandi hátt
fram á þá hringi sem rittengsl Njálu fóru í og benti á að líkindi hennar við aðrar
sögur yrðu miklu betur skýrð með sameiginlegri hefð sem þær byggðu allar á.
Og vegna þess að rithefð var ekki til að dreifa var ekki um annað að ræða en
munnlega hefð sem stóð að baki sögunum.4 Rithefðin komst þó fljótt af stað og
getur hafa mótað sögur rithöfunda eins og getið var um hér áður.
Eftir þetta hafa margir reynt að losa sig undan upprunavandanum og eltinga-
leik við ímyndaðan höfund með því að segja sem svo að Islendinga sögur séu
textar sem hafa listrænt gildi og því eigi að skoða þær sem listaverk og finna út
hversu snjöll listaverk þær séu. Og menn komast að því með hverja söguna á
fætur annarri að hún sé vel saman sett, að höfundar hafi greinilega hugsað málið
og lagt efnið niður fyrir sér og raðað ýmsum ábendingum og brögðum inn í
sögur sínar til að kalla fram hugrenningatengsl og koma einhverri heildar-
hugsun til skila með verki sínu. Slíkar athuganir eru fróðlegar og nauðsynlegar
en með því að fjalla ekki um upprunavandann gefa þær sér vissar forsendur í
sambandi við upprunann. Þær afneita til dæmis óbeint munnlegum bakgrunni
og horfa framhjá því að hver saga er jafnframt hluti af hefð og er jafnan að tala
við alla hefðina og gerir ráð fyrir þekkingu lesenda eða áheyrenda á henni.