Skáldskaparmál - 01.01.1990, Side 27

Munnmenntir ogfornsögur
25
segir að það hafi verið markmið eða að höfundar Islendinga sagna hafi yfirleitt
hugsað þannig? Ef þeir byggðu á munnlegri hefð var þeim eðlilegt að segja frá
og skrifa þannig að einhver væri alltaf til vitnis um atburði og það hefur verið
alkunna að ólíkar sögur voru um sama fólkið og sömu atburði.
Ein mikilvægasta breytingin sem kenningin um munnlegan bakgrunn hefur
á heildarviðhorf okkar til íslendinga sagna er í sambandi við aldur ritaðra sagna
sem skiptir ekki máli á sama hátt ef munnlegar sögur standa að baki. Auk þess
sem aðferðir við aldursgreiningu byggja mikið til á innbyrðis rittengslum
sagnanna en þau segja okkur lítið um textatengsl ef við gerum ráð fyrir munn-
legri hefð.
Þó að saga sé skrifuð verður ekki til ný saga sem menn geta skyndilega vitnað
til og notað heldur eru sögur hennar til á undan og eftir rituninni. Og það er
ákaflega mikilvægt í sambandi við handritarannsóknir sem virðast ekki gera ráð
fyrir þeim möguleika að munnlega hefðin lifi áfram við hlið rithefðarinnar og
hafi áhrif á hana. Skrifarar geta haft aðgang að munnlegum sögum og því heldur
samspil munnlegrar hefðar og rithefðar áfram eftir að saga hefur verið skrifuð
í fyrsta sinn. Sagan er ekki einkamál handritanna eða skrifara þeirra því að hún
lifir tvöföldu lífi.7 Þess vegna er vafasamt að fjalla um handritin eins og gert
hefur verið og halda að hin endanlegu tengsl þeirra á milli verði fundin ef menn
hafa bara nógu mikla þolinmæði við að bera þau saman. Þau fræði sleppa því
sem gæti verið aðalatriðið: munnlegu hefðinni.
Um leið og farið er að vinna út frá hugmyndinni um munnlega hefð að baki
breytist líka heildarviðhorf okkar til upplýsinga um ættir og vensl fólks sem er
þekkt úr öðrum heimildum, einkum Landnámu. Ekki er hægt að vinna ein-
göngu út frá þeim upplýsingum sem koma fram í hverri sögu fyrir sig heldur
verður að gera ráð fyrir að fólk hafi haft alla ættfræðina og deilur úr öðrum
sögum á valdi sínu til að skilja bandalög manna og fjandskap. Hitt er svo annað
vandamál að varðveittum ættartölum ber ekki alltaf saman en það ætti ekki að
vefjast fyrir neinum sem losar sig undan kvöðinni um sannleiksleitina.
Við getum kannski reynt að skilja þetta út frá goðsögunum þar sem hver
smásaga gerir ráð fyrir að hlustandi þekki til hefðarinnar; skilji hvers vegna
persónur eru eins og þær eru og viti hvað hefur gerst á undan og á eftir. í öllum
sögum af Loka vitum við til dæmis hvernig hann kom til goða, var bundinn
vegna illvirkja sinna og á eftir að berjast gegn goðunum í ragnarökum.
Goðsögur hljóta líka að hafa verið hluti af sömu munnlegu hefð og Islend-
inga sögur og við verðum að gera ráð fyrir að þær hafi ekki síður verið kunnar
en ættfræðin og frásagnir af deilum manna. Þess vegna verðum við að vera
vakandi fyrir vísunum í goðsögur og frásagnarmynstur þaðan þegar við lesum
Islendinga sögur. Haraldur Bessason vakti athygli á slíkum vísunum árið 1977
og vildi túlka þær svo að með þeim væri verið að undirstrika merkingu sagn-
anna og draga fram mikilvægustu atburði þeirra.8 En vísanir af þessu tagi hefðu
varla skilist nema vegna þess að goðsögurnar voru vel þekktar í hefðinni og
þurftu ekki að treysta á örfá handrit til að breiðast út til fólks.